Heydə r ə LĠyev

67 

 

ġəhərlər  yarımaqrar  səciyyə  daĢısalar  da,  sənətkarlıqda  və  ticarətdə  apancı 

mövqeyə  malik  o lmuĢdur.  Təbriz  Ģəhərində  toplanan  tamğa  vergisi  Elxanilərin 

Cənubi Azərbaycan vilayətlərindən götürdüyü gəlirin ü mu mi  məb ləğin in 50  faizini 

təĢkil ed irdi. 

Xalq  hərəkatı.  Azərbaycanda  Hülakular  dövlətinin  təsisindən  sonra  xalq 

kütlələrin in  vəziyyəti  Elxanilərin  həyata  keçirdikləri  torpaq  və  vergi  siyasəti 

nəticəsində  daha  da  ağırlaĢdı.  Feodal  rentasının  və  vergilərin  son  dərəcə  artması, 

istismarçı  sinfin  zü lmü  ölkədə  sinfi  mübarizəni  alovlandırdı.  Sinfi  mübarizən in 

Ģikayətlər,  xahiĢnamələrlə  hakim  sinfə  mü raciət  etmək,  təsərrüfatdan  baĢ  götürüb 

getmək  və  s.  üsulları  ilə  yanaĢı,  xalq  kütlələrinin  silah lı  üsyanı  və  qaçaq  hərəkatı 

kimi daha fəal  formaları da geniĢ yayıldı. Kəndlilərin, Ģəhər əhalisinin öz yerlərini, 

təsərrüfatını tərk edib  kütləvi surətdə qaçmaları prosesinin qarĢısını almaq üçün ilk 

monqol  hökmdarlarının  göstərdiyi  cəhdlər  nəticəsiz  qalırdı.  Qaçqın lar  ço x  zaman 

silahlı dəstələr halında birləĢib mübarizə aparırdılar.  Yerli əhali tərəfindən müdafiə 

olunan  belə  dəstələr  vaxtaĢırı  monqol  feodalları  və  dövlət  məmurları  ü zərinə 

hücuma  keçib  onların  malikanələrini  dağıdır,  karvanları  qarət  edirdilər.  Tarixçi 

RəĢidəddin  bu  cür  qaçqınları  "quldur",  "yolkəsən"  və  s.  adlandırsa  da,  onların 

yalnız  feodal  sinfinə  qarĢı  mübarizə  apard ıqlarını  və  yo xsullara  to xunmad ıqlarını 

etiraf etməyə məcbur olmuĢdur. 

XIII  əsrin  60-cı  illərində  Gürcüstan  və  Azərbaycanda  monqollar  əleyhinə 

üsyan qalxdı.  Yerli  feodalların  baĢçılıq  etdiyi  həmin  üsyan  Hülaku  xan  tərəfindən 

göndərilmiĢ  hərbi  hissələrin  kö məy i  ilə  yatırıldı.  Bu  zaman  Qarabağın  dağlıq  

ərazisi tarmar ed ild i və Xaçın hökmdarı Həsən Cəlal itaətə cəlb  olundu. 

1275-c i ildə  monqol hökmdarı Abaqa xan (1265-1282) Arranda ova çıxd ığı 

vaxt  silahlı  üsyançı  dəstələr  onun  üzərinə  hücum  etdilər.  Monqol  süvariləri  ilə 

vuruĢmada üsyançılar  məğ lub edilsələr də, bu hadisə Abaqa xanı ço x qorxutdu və 

o,  ümu mi  üsyan  baĢ  verəcəyindən  çəkinərək  ətraf  ərazilərdən  qoĢun  hissələrini 

Arrana  gətirdi.  1301-ci  ildə  isə  Qazan  xan  ġirvanın  dağlıq  hissələrində  qalxmıĢ 

xalq  hərəkatın ı  yatırmaq  məqsədilə  hərb i  əməliyyat  aparmalı  o ldu.  Onun  əmrinə 

əsasən  qiyamçıla rı  təqib  etmək  və  karvan  yollarını  qoru maq  məqsədilə  xüsusi 

dəstələr  təĢkil  olundu.  Bu  dəstələrdə  bütün vergilərdən  azad  o lunmuĢ  döyüĢçülər 

(tərxan) qulluq edirdilər. 

Azərbaycan Ģəhərlərində sənətkarlar arasında yaranmıĢ usta Ģagird birlikləri 

də monqollara qarĢı mübarizə aparırd ı. 

1338-c i ildə Çobani feodallarının siyasi meydana çıxma la rı ilə  əlaqədar yerli 

əhali onların simasında yeni zülmkarlara qarĢı mübarizə aparmalı oldu. Yerli oturaq 

təsərrüfatı aradan götürməyə cəhd göstərən Çobani feodalları əhalin i amansızcasına 

---

68 

 

istismar edird ilər.  Ġlk günlərdən baĢlayaraq Azərbaycanda qarətçiliklə  məĢğul olan 

Çobani  feodalları  ço x  keçmədən  ölkən i  tamamilə  viran  qoydular,  məhsuldar 

qüvvələri məhv etdilər, əkin sahələrin i yararsız vəziyyətə saldılar. 

Həmdullah  Qəzv ini  əvvəllər  öz  gözəlliyi  ilə  məĢhur  olan  yerlərin  indi 

yararsız  hala  düĢdüyünü,  qurda,  tülküyə  məskən,  bayquĢa  yuva  olduğunu  yazır. 

Çobani  feodalların ın  özbaĢınalığı,  xüsusilə  Həsən  Çobaninin  öldürülməsindən 

sonra  hakimiyyəti  ələ  almağa  cəhd  göstərən  ƏĢrəf  Çobaninin  qəddarlığ ı  məzlu m 

xalq  kütlələrin in  feodallara  qarĢı  mübarizəsinə  təkan  verdi.  Üsyanın  əsas  səbəbi 

Çobani  feodallarının  zü lmü  və  qarətçiliy i  idi.  On ların  növbəti  özbaĢınalığına 

dözməyən  əhali  silaha  sarılaraq  Ģəhərdəki  Çobani  əmirlərini  və  yaxın  qohumlarını 

əsir etdi. Təbrizə daxil olan bütün yollarda  xəndəkləri qazıb onları su ilə doldurdu. 

Ağaclar kökündən çıxarılaraq küçələrə atıld ı, səngərlər yaradıld ı. ġəhərdəki Çobani 

əmirlərin in  bir  ço xu  ö ldürüldü.  Məlik  ƏĢrəf  Çobani  bu  zaman  Ģəhərdə  yox  id i. 

Təbrizə  qayıtmaq  istəyən  Məlik  ƏĢrəfi  əhali  Ģəhərə  buraxmadı.  Məlik  ƏĢrəf  əsir 

alın mıĢ əmirlərin, onların  qohumların ın azadlığa buraxılmasmı tələb etdi, lakin bu 

tələb  qəbul  olunmadı.  Tərəflər  arasında  qanlı  vuruĢma  baĢ  verdi.  Təbrizlilər 

qəhrəmanlıqla  döyüĢsələr  də,  təlim  görmüĢ  nizami  qoĢuna  qarĢı  axıradək 

müqavimət  göstərə  bilməd ilər  və  geri  çəkildilər.  Üsyançılardan  ço xlu  ö lən  və 

yaralanan oldu. Sağ qalan lar isə Ģəhəri tərk edib qaçdılar.  

Azərbaycan  tarixçisi  Əbubəkr  Əhərin in  məlu matına  görə,  Azərbaycanda 

"zülm,  bahalıq   və  vəba"  kimi  üç  Ģey  bolluq  təĢkil  ed irdi.  1347-ci  ildə  ƏĢrəfin 

zülmünə  tab  gətirməyən  yerli  əhali  vətəni  tərk  edərək  Gürcüstana,  Ru ma,  ġama, 

Bağdada və digər yerlərə getməli o ldu. 

Azərbaycan  1357-ci  ilə  qədər  Çobani  ƏĢrəfin  zülmü  altında  qaldı.  Öz 

qüvvələri  ilə  Çobani  feodallarına  qalib  gəlməyin  mü mkün  olmad ığını  görən 

Azərbaycan  əhalisi  və  bir  sıra  yerli  feodallar  Qazi  Məh iyəddin  Bərdəyinin  və 

ġirvanĢah Kavusun baĢçılığ ı ilə Qızıl  Orda hökmdarı Can ı bəyi Azərbaycana dəvət 

etdilər.  Azərbaycanı  öz  nüfuz  dairəsinə  salmağa  çalıĢan  Qızıl  Orda  xanı  Təbrizə 

gəldi  və  Məlik  ƏĢrəfi  ələ  keçird i.  Canı  bəyin  ƏĢrəfi  öldürmək  istəməməsi  xalq 

kütlələrin in  etirazına  səbəb  oldu.  Məlik  ƏĢrəf  edam  edilmək  üçün  meydana 

gətirilərkən  Ģəhər  əhalisi  onu  cəlladların  əlindən  aldı,  baĢına  kül-torpaq  ataraq 

atdan çəkib yerə saldı və nəhayət o, xəncərlə qətlə yetirildi.  

 

III FƏSĠL 

XV ƏSR AZƏ RBAYCAN DÖVLƏ TLƏ RĠ 

 

 

---