Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səfəvi -QızılbaĢ hərəkatı. Səfəvilərin Ərdəbil malikanəsi.
89
Sufi Xəlil Süley man bəy Bicənoğlu tərəfindən məğlub edild i və hakimiyyət onun əlinə keçdi. Lakin ço x çəkməd i ki, Bayandur əyanlarından Eybə Sultan adı ilə məĢhur olan Dana Xəliloğlu Ġbrahim Uzun Həsənin Əlincə qaladakı nəvəsi Rüstəmi həbsdən azad edib onu Təbriz taxtına çıxartdı. Baysunqur babası Fərru x Yəsarın sarayında sığınacaq tapdı. Süley man bəy isə Diyarbə kirə qaçdı və orada öldürü ldü. Rüstəm beĢ il hakimiyyətdə qaldı (1492-1497). Türkiyədən gələn Uzun Həsənin baĢqa nəvəsi (Uğurlu Məhəmmədin oğlu) Gödək Əh məd Eybə Su ltanın xəyanəti nəticəsində Rüstəmə qalib gəldi və Təbrizdə taxta çıxd ı. Lakin altı aydan sonra Gödək Əh məd Eybə Sultanın növbəti xəyanəti və qiyamı nəticəsində öldürüldü. 1499-cu ildə Ağqoyunlu dövləti artıq iki hissəyə bölündü, iki ildən sonra isə öz yerin i Uzun Həsənin nəvəsi Ġsmayılın qurduğu Səfəvi-QızılbaĢ dövlətinə verdi.
yarısında Azərbaycanın siyasi həyatında Səfəvi xanədanına mənsub olan Ərdəbil Ģeyxləri mühü m rol oynamağa baĢladılar. Səfəvi xanədanının, habelə Ərdə bil "Səfəvi təriqəti"nin adı ġey x Səfiəddinlə (1252-1334) bağlıdır. Bəzi Ġran tarixçiləri Səfəv ilər dövlətini Ġranın " milli dövləti" kimi qələmə verməyə çalıĢır, Səfəvilərin mənĢəcə fars və yaxud kürd olduqlarını gö stərməyə cəhd edirlər. ġey x Səfiəddinin azərbaycanlı və onun ana dilin in də Azərbaycan dili olduğu tarixi faktlara əsaslanır. Səfəv ilərin mənĢəyinə aid bu yanlıĢ müddəa isə Ġran müəlliflərinin millətçi dünyagörüĢünün bəhrəsidir. XV əsrin ortalarınadək Səfəvilər Ərdəbildə dərviĢ Ģeyxləri idi və onların fəaliyyəti əsasən dini səciyyə daĢıyırdı. ġey x Səfiəddin in xələfləri olan ġey x Sədrəddin (1334-1392), ġey x Xoca Əli (1392-1427) və ġey x Ġbrahim (1427-1447) təriqət baĢçıları kimi böyük nüfuz qazanmıĢdılar. Onların dövründə Ərdabil təriqətinin Gilanda, Farsda və Rumda (Kiçik Asiyada) çoxlu müridi olmuĢdur. Bu mürid lər mü xtəlif ictimai təbəqələrdən idi. On lar arasında kəndlilər, sənətkarlar və mü xtəlif peĢə sahibləri ilə yanaĢı, feodal dairələrin də nü mayəndələri vard ı. Əvvəllər adi kəndli o lmuĢ, əkinçiliklə və xırda ticarətlə dolan mıĢ Səfəvilər tez b ir zamanda Ərdəbildə, qonĢu vilayətlərdə böyük torpaq, vəqf əmla kı sahiblərinə çevrild ilər. Ərdəbildəki ġey x Səfi (Səfiəddin) məqbərəsi yaxın və uzaq yerlərdən gələn mürid və zəvvarların ziyarətgahına çevrild i. Sonradan yaranmıĢ tarixi ənənəyə görə, Səfəvilər guya lap əvvəldən Ģiə məzhəbli olmuĢ, Ģiəliy i təbliğ etmiĢlər. Lakin indi sübut edilmiĢdir ki, təriqət banisi ġey x Səfiəddin və onun ilk xələfləri Ģiə deyil, sünni olmuĢlar. Səfəvilərin Ģiə təriqətinə qoĢulması XV əsrin ortalarına təsadüf edir və bu, onların siyasi mübarizə meydanına çıxması ilə əlaqədardır. Səfəvilər baĢa düĢürdülər ki, onların
90
Azərbaycanda hakimiyyətə gəlmək niyyətləri hərb i qüvvə olmadan mü mkün deyildir. Buna görə onlar Azərbaycanda, qonĢu ölkələrdə yaĢayan yarımköçəri tayfaları ö z tərəflərinə çəkmək və onlardan hərbi qüvvə kimi istifadə etmək qərarına gəldilər. ġamlı, Ru mlu, Ustaclı, Təkəli, ƏfĢar, Qacar, Zü lqədər belə tayfalardan idi. Onla rın b ir hissəsi Kiç ik Asiyada Osmanlı sultanlarının ha kimiyyəti altında yaĢayırdı. XIV-XV əsrlərdə Ya xın ġə rqdə və Orta Asiyada mövcud olmuĢ dövlətlərin hakim d ini islamın sünni məzhəbi idi. ġiəlik bidətçi cərəyan hesab edilir, Ģiələr isə təqib olunurdular. Bu vəziyyət məzlu m xalq kütlələri içərisində Ģiəliyin geniĢ yayılmasına səbəb olur, rəsmi sünniliyə qarĢı n ifrət və qəzəb doğururdu. ġiəlik yuxarıda adları çəkilən yarımköçəri tayfalar arasında xüsusilə gen iĢ yayılmıĢdı. Səfəvi Ģey xlərinin bu tayfala rla sıx əlaqələri hələ ġey x Səfi dövründə yaranmıĢdı və sonralar sabit xarakter almıĢdı. Bu tayfalar " müqəddəs" Səfəvi Ģeyxlərin in mürĢid liy ini qəbul etdilər və onların " mürid ləri", "dərviĢləri", "sufiləri" hesab olunmağa baĢladılar. XV əsrin ikinci yarısından etibarən bu tayfalar Səfəvi Ģeyxlərin in hərbi dəstələrinin əsasını təĢkil etdilər. Səfəvilər Azərbaycanda siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizəyə ġey x Cüneydin (1447-1460) və ġey x Heydərin (1460-1488) təriqət rəhbərliy i dövründə baĢladılar. O vaxtlar Ərdəbil rəsmən əvvəlcə Qaraqoyunlu, sonra isə Ağqoyunlu dövlətinin tərkibində olsa da Səfəvi Ģeyxləri artıq Ərdəbildə hakimiyyəti ələ keçirmiĢdilər. 1449-cu ildə ġey x Cüneydin nüfuzunun artmasından ehtiyatlanan Caha nĢah Qaraqoyunlu onu Ərdəbildən çıxmağa məcbur etdi. Cüneyd 7 il ərzində Kiçik Asiyada və Suriyada Varsağ və Zülqədər tayfaları hesabına öz müridlərinin sayını artırd ı. O, 1456-cı ildə 20 min müridlə Diyarbəkir hakimi Uzun Həsənin yanına gəldi. CahanĢahla mübarizəyə hazırlaĢan Uzun Həsən Səfəvilərlə ittifaqa girməyi münasib bildi və bu məqsədlə bacısı Xədicə bəyimi ġey x Cüneydə ərə verdi. Ərdəbildə Səfəv i təriqətinin rəhbərliy inə CahanĢahın köməy i ilə Cüneydin əmisi ġey x Cəfər (1449-1470) keçdi. 1459-cu ildə ġey x Cüneyd Ərdəbilə qayıtmaq istədi, lakin ə misi buna icazə ver mədi. O, b ir dəstə müridlə "çərkə z diyarı"na qəzavat yürüĢü təĢkil etdi və sonra qıĢlamaq üçün Qarabağa qayıtdı. 1460 -cı ildə Cüneyd bir daha Dərbənddən Ģimala hərb i səfərə çıxdı. Səfərlər v axtı mürid lər hər dəfə ġirvandan keçməli olurdular, bu isə ġirvanĢah Fərrux Yəsarı narahat etməyə bilmə zd i. Bu dəfə ġirvan qoĢunları Cüneydin yolunu kəsdilər. Martın 4-də Sa mur çayı sahilində baĢ vermiĢ döyüĢdə ġeyx Cüneyd həlak oldu. ġey x Cüneydin oğlu ġeyx Heydər atasının siyasətini inadla davam etdirdi. O, Uzun Həsənin qızı AləmĢah bəyimlə evlənərək ö z hökmdar dayısı ilə ittifaqı Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|