Heydə r ə LĠyev

91 

 

daha  da  möhkəmləndirdi.  CahanĢah  Qaraqoyunlu  və  Teymuri  Əbu  Səidlə 

mübarizədə  Uzun  Həsənə  kömək  etdi.  Ağqoyunlu  hökmdan   1470-ci  ildə  ġey x 

Heydəri Ərdəbilə gətirdi və onu təriqət rəhbərliyinə qaytardı.  

ġey x  Heydər döyüĢçülərinə 12 Ģiə imamı Ģərəfinə 12 q ırmızı  zolaq lı papaq 

geydirdi.  Bundan  sonra  Ərdəbil  Ģeyxin in  bütün  tərəfdarlarını  "qızılbaĢ" 

adlandırmağa baĢladılar.  QızılbaĢlar A zərbaycan dilində "qurban olduğum, sadağa 

olduğum, pirim, mürĢidim" , - çağırıĢı ilə döyüĢə girirdilər. 

Dağıstana,  "kafirlərə"  qarĢı  cahad  yürüĢləri  davam  edirdi.  Zəngin  qənimət 

ələ  keçirmiĢ  Ərdəbil  Ģeyxləri  daha  da  qüvvətləndilər.  1488-ci  ildə  ġey x  Heydərin  

Dağıstana  növbəti  yürüĢü  zamanı  ġirvanĢah  Fərru x  Yəsar  Ağqoyunlu  Sultan 

Yaqubdan  kömək  istədi.  Tabasaranda,  ġahdağın  kənarında  Ağqoyunlu sərkərdəsi 

Süley man  bəy  Bicənoğlunun  qoĢunu  ilə  toqquĢmada  qızılbaĢlar  məğlub  oldular. 

ġey x Heydər isə öldürüldü. 

Be ləliklə,  XV  əsrin  ikinci  yarısında  Səfəv i  Ģeyxləri  Cüneydin  və  Heydərin 

Azərbaycanda dövlət qurmaq cəhdləri boĢa çıxdı.  

Bundan sonra Sultan Yaqub Ərdəbili asanlıq la ələ keçird i və ġeyx  Heydərin 

üç  oğlunu  (Sultan  Əlin i,  Ġbrah imi  və  Ġsmayıh)  anaları  ilə  birlikdə  Ġstəxr  qalasında 

(ġiraz yaxınhğında) dustaq etdi. On lar dörd il yarım burada qald ılar.  

Ağqoyunlu  taxtını  ələ  keçirmiĢ  Rüstəm  rəqib ləri  ilə  apard ığı  mübarizədə 

qızılbaĢlardan  istifadə  etməyi  özü  üçün  əlveriĢli  saydı.  O,  Heydərin  övladlarını 

həbsdən  azad  etdi,  Ģeyxin  böyük  oğlunu  -Sultan  Əlin i  Ərdəbilə  qaytardı  və  onu 

Ģeyx  kimi  tanıd ı.  Lakin  düĢmənlərini  qızılbaĢların  kö məyi  ilə  aradan  qaldırmıĢ 

Sultan  Əlin in  nüfuzunun  artmasından  vahiməyə  düĢən  Rüstəm  qoĢununu  onlara 

qarĢı yönəltdi. 1494-cü ildə Ərdəbil ya xınlığında qızılbaĢlar  məğlub oldular, Sultan 

Əli  isə döyüĢdə öldürüldü. Lakin qızılbaĢ sərkərdələri Səfəv i təriqətinin varisi olan 

7 yaĢlı  Ġsmayılı əvvəlcə Ərdəbildə, sonra isə Səfəvilərin tərəfdarı və  Gilan hakimi, 

Karkiya  sülaləsindən  olan  Mirzə  Əlinin  yanın da  gizlətdilər.  Ġs mayıl  6  il  burada 

qaldı.  Bu  müddət  ərzində  Səfəvi  təriqətin in  bütün  iĢlərini  ġey x  Heydərin  yaxm 

silahdaĢları  olan  Hüseyn  bəy  Lələ,  Xadim  bəy  Xü ləfa  və  Dədə  bəy  TalıĢ  idarə 

edirdilər.  Onlar yeni çıxıĢlar üçün əlveriĢli  fürsət gözləyirdilər. Ağqoyunlu dövləti 

daxili  ziddiyyətlər  və  tayfa  toqquĢmalan  nəticəsində  dağılmağa  baĢladı.  Səfəvi 

Ģeyxlərin in  irsi  xələfi  hesab  olunan  Ġsmayıla  xalqın  rəğbəti  get-gedə  artırdı. 

Beləliklə,  XV  əsrin  sonunda  Səfəvilərin  hakimiyyətə  gəlməsi  üçün  əlveriĢli  Ģərait 

yarandı. 

Azərbaycan-Rusiya  münasibətləri.  Avropa  ilə  əlaqələr.  XV  əsrdə 

Azərbaycan ġirvanĢahlar dövləti ilə Moskva knyazlığ ı arasında daha geniĢ əlaqələr 

yaranmıĢdı.  ġirvan  tacirləri  Dərbənd  keçid indən  Ģimala  g edən  karvan  yolu  və 

---

92 

 

Xəzər-Volqa  su  yolu  ilə  Volqaboyu  xalq larla,  Moskva  dövləti  ilə  geniĢ  ticarət 

əlaqələri  saxlayırd ılar.  ġirvanĢahlar  dövlətinin  mühü m  liman  Ģəhərləri  o lan  Bakı, 

Niyazabad  və  Dərbənddən,  Yaxın  və  Orta  ġərq in  ən  böyük  sənətkarlıq  və  ticarət 

mərkəzlərindən  biri  o lan  ġamaxıdan  Vo lqaboyuna və  Moskva  knyazlığ ı  ərazisinə 

cürbəcür  ipək  və pambıq  parçalar,  xam  ipək,  xalça-palaz  məmu latı,  zinət  əĢyaları, 

ədviyyat, tumac, düyü, qoz-fındıq, neft, duz,  mü xtə lif silah lar və s. ixrac olunurdu. 

Azərbaycan-Moskva  ticarət  əlaqələrin in  həyata  keçirilməsində  HəĢtərxan  mühü m 

rol oynayırdı. Azərbaycan tacirləri HəĢtərxandan sonra səfərlərin i davam etdirərək 

su,  karvan  yolu  ilə  Moskvaya,  Tverə  və  Rusiya  dövlətinin  baĢqa  ticarət 

mərkəzlərinə  gedird ilər.  Rus  tacirləri  isə  HəĢtərxandan  cənuba  enir,  ġirvanın  

mühü m  ticarət  mərkəzlərinə,  o  cü mlədən  ġamaxıya  gəlir,  buradan  isə  yollarına 

davam  edərək  Ġran  vilayətlərinə  gedib  çıxırdılar.  Rus  tacirləri  A zərbaycan 

bazarlarına cürbəcür xəz-dərilər, o cümlədən samur  xəzi, bal,  mu m,  kətan parçalar, 

gön, qab-qacaq, yaraq-əsləhə, ov quĢları və s. gətirirdilər. 

ġirvanĢahlar dövləti ilə Moskva knyazlığı arasında diplo matik  münasibətlər 

də  yaranmıĢdı.  ġirvanĢah  Fərrux  Yəsarın  (1462-1500)  elçisi  -  Azərbaycan 

diplo matı  Həsən  bəy  1465-ci  ildə  Moskvaya  getmiĢ,  III  Ġvanla  danıĢıqlar 

aparmıĢdı. Moskva knyazı isə 1466-cı ildə  Vasili Papin in baĢçılığı  ilə Azərbaycana 

xüsusi  səfirlik  göndərmiĢdi.  1465-1466-cı  illərdə  ġirvanĢahlar  dövləti  və  Moskva 

knyazlığ ı  arasında  aparılmıĢ  danĢıqlar  iki  ölkə  arasında  qarĢılıqlı  surətdə  faydalı 

olan ticarət əlaqələrini geniĢləndirmək məqsədinə xid mət edirdi.  

XV əsrdə Azərbaycan-Rusiya əlaqələri barədə səyyah Afanasi Nikitinin "Üç 

dənizə səyahət" adlı gündəliyində də  maraqlı  məlu matlar vard ır. Afanasi Nikitin o 

dövrdə  ġirvanla  geniĢ  ticarət  əlaqələri  saxlayan  Tver  Ģəhərindən  idi.  Səyyahın 

gündəliyindən  məlu m  o lur  ki,  ticarət  məqsədilə  ġamaxıya  getməyə  hazırlaĢan  bir 

dəstə Tver taciri (o cü mlədən Afanasi Nikitin), Vasili Pap in baĢda olmaqla, ġirvana 

göndərilən  Moskva  elçilərinə  qoĢulmaq  üçün  Nijni  Novqoroda  yola  düĢmüĢdü. 

Lakin  tverlilər  Nijn i  Novqoroda çatanadək  Vasili  Papin getmiĢ və onlar III  Ġvanla 

danıĢıqlar  aparıb  Moskvadan  qayıdan  ġirvan  hökmdannın  elçisi  Həsən  bəyi 

gözləməli olmuĢdular. 

Afanasi  Nikit inin  gündəliyindən  mə lu m  olu r  ki,  yolda  tatarla r  tərəfindən 

qarət  edilən,  sonra  isə  Qaytaq  hakimi  tərəfindən  əsir  alınan  rus  tacirlərini  Fərru x 

Yəsar  azad  etdirmiĢ  və  ġamaxıda  onları  ço x  yaxĢı  qarĢılamıĢdı.  Vətənə  qayıtmaq 

üçün  vəsaiti  olmayan  bəzi  rus  tacirləri  ġamaxıda  qalmıĢ,  digərləri  isə  ġirvanın 

baĢqa Ģəhərlərinə dağılıĢ mıĢdılar. Afanasi Nikitin geriyə - Moskvaya yola düĢərək 

Dərbəndə çatmıĢ, burada isə fikrin i dəyiĢib Bakıya qayıtmıĢdı. 

 

---