99
Venesiya səyyahı Kontarini ĢirvanĢah mülklərin in səciyyəsini belə vermiĢdir: "Bu
ölkə baĢlıca olaraq gözəl, məhsuldar düzənlikdən ibarətdir və Uzun Həsənin
mü lklərindən daha yaxĢı, daha məhsuldardır". ġirvanda kənd təsərrüfatı
əmtəələrinin ucuz q iy məti venesiyalın ı heyran etmiĢdi. ġamaxı və Dərbənd
arasındakı əra zidə yerləĢ miĢ ġabran, onun ətrafı Kontarin inin diqqətini xüsusilə
cəlb etmiĢdi: " Yolun yarısında biz yaxĢı bir Ģəhərciyə təsadüf etdik. Burada xeyli
meyvənin, xüsusilə alman ın yetiĢdiyinin Ģahidi olduq. Biz əla keyfiyyəti olan
almanın bu cür bolluğuna inana bilmirdik".
Dərbəndilər sülaləsindən olan ilk üç ĢirvanĢahın ( I Ġbrahim. I Xəlilullah və
Fərru x Yəsar) hakimiyyəti illərində ġirvan iqtisadi yüksəliĢ mərhələsində
olmuĢdur. Bu dövrdə ġirvan kəndlilərinin vəziyyəti Azərbaycanın baĢqa
vilayətlərinə nisbətən yüngül idi. Azərbaycanın bu vilayətində kənd təsərrüfatının
yüksək inkiĢaf səviyyəsi daxili siyasi Ģəraitin sabitliy i ilə əlaqədar o lmuĢdur.
Azərbaycamn cənub vilayətlərində viranedici müharibələr və feodal
çəkiĢ mələri davam ed irdi. Bu hadisələr kənd təsərrüfatının inkiĢafına əngəl
törədirdi. Tey mu ri hökmdarların ın yerli əhali hesabına hərbi hissələri təchiz et mək
sahəsindəki soyğunçu tədbirləri, Cəlairi və Qaraqoyunlular arasında baĢ verən
hərbi toqquĢmalar geniĢ əhali kütlələrin i müflisləĢdirirdi.
Mənbələrdən məlu m olu r ki, bu dövrdə ölkənin cənub vilayətlərində
dəhĢətli aclıq və dağıntı hökm sürmüĢ, 1413-cü ildə baĢ vermiĢ aclıq zaman ı
çörəyin qiy məti görün məmiĢ dərəcədə artmıĢdı.
Ağqoyunluların hakimiyyətə gəlməsi ilə ölkənin iqtisadi vəziyyətində
müəyyən dirçəliĢ baĢ verdi. XV əsrin 70-ci illərində Cənubi Azərbaycanda və
Ġranın mərkəzi vilayətlərində olmuĢ Kontarini göstərirdi ki, "bu yerlər həyat üçün
zəruri olan mü xtəlif ərzaqla, meyvələrlə zəngindir". Lakin səyyah əlavə edirdi ki,
"Ağqoyunlu dövlətinin ərazilərində ərzaq və baĢqa məhsullar ço x baha idi".
Azərbaycan feodal dövlətlərində monqol hökmdarlığ ı dövründə formalaĢmıĢ
torpaq mülkiyyəti növləri mövcud idi (divani, xassə, mülk, vəqf). Müsəlman və
xristian dini idarələrinə məxsus olan vəqf mü lkləri vəqfi -xeyri adlanırd ı. Sey idlərə,
dərviĢ Ģeyxlərinə, müqəddəs hesab olunan Ģəxslərə məxsus vəqflər isə vəqfi-əhli adı
ilə tanınırd ı.
Əvvəllər mövcud olmuĢ iqta institurunu soyurqal əvəz etməkdə id i (monqol
mənĢəli soyurqamışi istilahındandır və bəxşiş mənasını verir). A zərbaycanda
soyurqallara dair ilkin mə lu matlar XIV əsrin ikinci yarısına, Cəlairilərin
hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Soyurqal feodallara sultan tərəfindən
bağıĢlanırdı. Hərbi və mülki xid mət müqabilində bağıĢlanmıĢ bu mülklər
feodalların irsi istifadəsində olurdu. Ġqtaya nisbətən soyurqal sahibinin hüquqları
100
daha geniĢ idi. Soyurqal sahibi vergi tədbirlərində və məhkəmə-in zibati
fəaliyyətində müstəqil olmuĢdur. Verg i to xunulmazlığı hüququ soyurqal sahibinin
zənginləĢ mə vasitəsi idi; əvvəllər dövlət xəzinəsinə daxil o lan vergilər mü lk
sahibinin ixtiyarına keçmiĢdi. Soyurqal sahibinin öz torpaq sahəsində vəzifəyə
təyin etdiyi Ģəxslər yaln ız onun qarĢısında hesabat verirdilər.
Soyurqal institutunun geniĢ yayılması mərkəzi hakimiyyətin maddi əsasını
məhdudlaĢdırır, onun gəlirlərin i xeyli dərəcədə azald ırdı. Soyurqalın irsiliyi
soyurqal sahibini mərkəzi hakimiyyət üçün təhlükəli ünsürə çevirməkdə idi. Ġri
soyurqal sahibləri artıq özlərindən asılı olan Ģəxslərə xırda s oyurqallar bağıĢlamağa
baĢlamıĢdılar. Feodalların siyasi təsiri torpaq sahələrinin kəmiyyəti və
məhsuldarlığı ilə deyil, onların sahib olduğu nökərlərin (soyurqal almıĢ xırda
feodalların) sayı ilə müəyyən edilirdi. XV əsrin ikinci yarısından mərkəzi höku mət
soyurqal sistemin i sarsıt maq üçün mübarizəyə baĢladı. Əgər XV əsrin birinci
yarısında (Qaraqoyunlu hakimiyyəti illərində) soyurqallar əsasən hərbi-köçəri
əyanların nü mayəndələrinə verilirdisə, Ağqoyunlu hakimiyyəti dövründə bu
mü lklər baĢlıca olaraq ruhanilərə və mülki bürokratiya nümayəndələrinə
bağıĢlanırdı. Ağqoyunlu Yaqub və Əh məd güclən miĢ soyurqal sahiblərinə qarĢı
qəti mübarizəyə baĢlamağa cəhd etdilər. Lakin mərkəzi höku mətin bu əməli feodal
qiyamlarına səbəb oldu və XV əsrin sonlarında Ağqoyunlu dövlətinin süqutu ilə
nəticələndi.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində hakim sinif tərkib baxımından
mü xtəlif id i. Bu sinif əsasən aĢağıdakı qruplardan ibarət olmuĢdur:
a) padĢah (sultan) baĢda olmaqla hakim sülalə; b) Barani, Sədli, Baharlı,
Bayandur, Pörnak, Mosullu və Qacar tayfaların ın hərbi-köçəri əyanlar kütləsi; c)
yerli, oturaq əyanlar (məliklər); ç) ali mü lki bürokratiya nümayəndələri; d) ali
müsəlman (sünni) ruhaniləri. Ali xristian ruhaniləri təbəqəsi Azərb aycanın bəzi
vilayətlərində torpaq sahələrinin mülkiyyətçisi idi. A zərbaycan tayfaların ın hərbi-
feodal əyanları göstərilən qruplar arasında aparıcı yer tutmurdular.
ġirvanĢahlar dövlətində feodal sinfinin strukturu problemi az öyrən ilmiĢdir.
Lakin qeyd etmək lazımd ır ki, yerli oturaq feodalla rın nümayəndələri ġirvanın
hakim sinfin in aparıc ı qüvvəsi idi.
XV əsrin rəsmi sənədlərindən məlu m olur ki, bu dövrdə otuzdan çox adda
vergi və mükəlləfiyyət mövcud idi və bu ağır vergi sistemi əhalin i əzird i. Malcəhət
(və yaxud bəhrə) əsas vergi olmuĢ dur. Uzun Həsənin "Qanunnamə"sinə əsasən
bəhrə əldə edilən məhsulun 1/5 hissəsini təĢkil etmiĢdir. Kəndlilər istifadə olunmuĢ
suyun müqabilində də bəhrə vergisi ödəyirdilər. Hərbçilərin, mü lki və ruhani
vəzifələr tutan Ģəxslərin xeyrinə toplanan vergilərin məc musu ixracat adı ilə