Heydə r ə LĠyev



Yüklə 4,67 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə48/232
tarix30.12.2017
ölçüsü4,67 Mb.
#18653
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   232

99 

 

Venesiya səyyahı  Kontarini  ĢirvanĢah  mülklərin in  səciyyəsini  belə  vermiĢdir:  "Bu  



ölkə  baĢlıca  olaraq  gözəl,  məhsuldar  düzənlikdən  ibarətdir  və  Uzun  Həsənin 

mü lklərindən  daha  yaxĢı,  daha  məhsuldardır".  ġirvanda  kənd  təsərrüfatı 

əmtəələrinin  ucuz  q iy məti  venesiyalın ı  heyran  etmiĢdi.  ġamaxı  və  Dərbənd 

arasındakı  əra zidə  yerləĢ miĢ  ġabran,  onun  ətrafı  Kontarin inin  diqqətini  xüsusilə 

cəlb  etmiĢdi:  " Yolun  yarısında  biz  yaxĢı  bir  Ģəhərciyə  təsadüf  etdik.  Burada  xeyli 

meyvənin,  xüsusilə  alman ın  yetiĢdiyinin  Ģahidi  olduq.  Biz  əla  keyfiyyəti  olan  

almanın bu cür bolluğuna inana bilmirdik". 

Dərbəndilər sülaləsindən olan ilk üç ĢirvanĢahın ( I Ġbrahim. I  Xəlilullah və 

Fərru x  Yəsar)  hakimiyyəti  illərində  ġirvan  iqtisadi  yüksəliĢ  mərhələsində 

olmuĢdur.  Bu  dövrdə  ġirvan  kəndlilərinin  vəziyyəti  Azərbaycanın  baĢqa 

vilayətlərinə  nisbətən yüngül  idi.  Azərbaycanın  bu  vilayətində  kənd  təsərrüfatının 

yüksək inkiĢaf səviyyəsi daxili siyasi Ģəraitin sabitliy i ilə əlaqədar o lmuĢdur. 

Azərbaycamn  cənub  vilayətlərində  viranedici  müharibələr  və  feodal 

çəkiĢ mələri  davam  ed irdi.  Bu  hadisələr  kənd  təsərrüfatının  inkiĢafına  əngəl 

törədirdi. Tey mu ri hökmdarların ın yerli əhali hesabına hərbi hissələri təchiz et mək 

sahəsindəki  soyğunçu  tədbirləri,  Cəlairi  və  Qaraqoyunlular  arasında  baĢ  verən 

hərbi toqquĢmalar geniĢ əhali kütlələrin i müflisləĢdirirdi. 

Mənbələrdən  məlu m  olu r  ki,  bu  dövrdə  ölkənin  cənub  vilayətlərində 

dəhĢətli  aclıq  və  dağıntı  hökm  sürmüĢ,  1413-cü  ildə  baĢ  vermiĢ  aclıq  zaman ı 

çörəyin qiy məti görün məmiĢ dərəcədə artmıĢdı.  

Ağqoyunluların  hakimiyyətə  gəlməsi  ilə  ölkənin  iqtisadi  vəziyyətində 

müəyyən  dirçəliĢ  baĢ  verdi.  XV  əsrin  70-ci  illərində  Cənubi  Azərbaycanda  və 

Ġranın  mərkəzi  vilayətlərində  olmuĢ  Kontarini  göstərirdi  ki,  "bu  yerlər  həyat  üçün 

zəruri  olan  mü xtəlif  ərzaqla,  meyvələrlə  zəngindir".  Lakin  səyyah  əlavə  edirdi  ki, 

"Ağqoyunlu dövlətinin ərazilərində ərzaq və baĢqa məhsullar ço x baha idi".  

Azərbaycan feodal dövlətlərində monqol hökmdarlığ ı dövründə formalaĢmıĢ 

torpaq  mülkiyyəti  növləri  mövcud  idi  (divani,  xassə,  mülk,  vəqf).  Müsəlman  və 

xristian dini  idarələrinə  məxsus olan vəqf mü lkləri vəqfi -xeyri adlanırd ı. Sey idlərə, 

dərviĢ Ģeyxlərinə, müqəddəs hesab olunan Ģəxslərə məxsus vəqflər isə vəqfi-əhli adı 

ilə tanınırd ı. 

Əvvəllər  mövcud olmuĢ iqta institurunu soyurqal əvəz etməkdə id i (monqol 

mənĢəli  soyurqamışi  istilahındandır  və  bəxşiş  mənasını  verir).  A zərbaycanda 

soyurqallara  dair  ilkin  mə lu matlar  XIV  əsrin  ikinci  yarısına,  Cəlairilərin 

hakimiyyəti  dövrünə  təsadüf  edir.  Soyurqal  feodallara  sultan  tərəfindən 

bağıĢlanırdı.  Hərbi  və  mülki  xid mət  müqabilində  bağıĢlanmıĢ  bu  mülklər 

feodalların  irsi  istifadəsində  olurdu.  Ġqtaya  nisbətən  soyurqal  sahibinin  hüquqları 




100 

 

daha  geniĢ  idi.  Soyurqal  sahibi  vergi  tədbirlərində  və  məhkəmə-in zibati 



fəaliyyətində  müstəqil  olmuĢdur.  Verg i  to xunulmazlığı  hüququ soyurqal  sahibinin 

zənginləĢ mə  vasitəsi  idi;  əvvəllər  dövlət  xəzinəsinə  daxil  o lan  vergilər  mü lk 

sahibinin  ixtiyarına  keçmiĢdi.  Soyurqal  sahibinin  öz  torpaq  sahəsində  vəzifəyə 

təyin etdiyi Ģəxslər yaln ız onun qarĢısında hesabat verirdilər. 

Soyurqal  institutunun  geniĢ  yayılması  mərkəzi  hakimiyyətin  maddi  əsasını 

məhdudlaĢdırır,  onun  gəlirlərin i  xeyli  dərəcədə  azald ırdı.  Soyurqalın  irsiliyi 

soyurqal  sahibini  mərkəzi  hakimiyyət  üçün  təhlükəli  ünsürə  çevirməkdə  idi.  Ġri 

soyurqal sahibləri artıq özlərindən asılı olan Ģəxslərə  xırda s oyurqallar bağıĢlamağa 

baĢlamıĢdılar.  Feodalların  siyasi  təsiri  torpaq  sahələrinin  kəmiyyəti  və 

məhsuldarlığı  ilə  deyil,  onların  sahib  olduğu  nökərlərin  (soyurqal  almıĢ  xırda 

feodalların) sayı ilə  müəyyən edilirdi. XV əsrin  ikinci yarısından mərkəzi höku mət 

soyurqal  sistemin i  sarsıt maq  üçün  mübarizəyə  baĢladı.  Əgər  XV  əsrin   birinci 

yarısında  (Qaraqoyunlu  hakimiyyəti  illərində)  soyurqallar  əsasən  hərbi-köçəri 

əyanların  nü mayəndələrinə  verilirdisə,  Ağqoyunlu  hakimiyyəti  dövründə  bu 

mü lklər  baĢlıca  olaraq  ruhanilərə  və  mülki  bürokratiya  nümayəndələrinə 

bağıĢlanırdı.  Ağqoyunlu  Yaqub  və  Əh məd  güclən miĢ  soyurqal  sahiblərinə  qarĢı 

qəti mübarizəyə baĢlamağa cəhd etdilər.  Lakin  mərkəzi höku mətin bu əməli  feodal 

qiyamlarına  səbəb  oldu  və  XV  əsrin  sonlarında  Ağqoyunlu  dövlətinin  süqutu  ilə 

nəticələndi.  

Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunlu  dövlətlərində  hakim  sinif  tərkib  baxımından 

mü xtəlif id i. Bu sinif əsasən aĢağıdakı qruplardan ibarət olmuĢdur: 

a)  padĢah  (sultan)  baĢda  olmaqla  hakim  sülalə;  b)  Barani,  Sədli,  Baharlı, 

Bayandur,  Pörnak,  Mosullu  və  Qacar  tayfaların ın  hərbi-köçəri  əyanlar  kütləsi;  c) 

yerli,  oturaq  əyanlar  (məliklər);  ç)  ali  mü lki  bürokratiya  nümayəndələri;  d)  ali 

müsəlman  (sünni)  ruhaniləri.  Ali  xristian  ruhaniləri  təbəqəsi  Azərb aycanın  bəzi 

vilayətlərində  torpaq sahələrinin  mülkiyyətçisi  idi.  A zərbaycan  tayfaların ın  hərbi-

feodal əyanları göstərilən qruplar arasında aparıcı yer tutmurdular. 

ġirvanĢahlar dövlətində feodal sinfinin strukturu problemi az öyrən ilmiĢdir. 

Lakin   qeyd  etmək  lazımd ır  ki,  yerli  oturaq  feodalla rın   nümayəndələri  ġirvanın 

hakim sinfin in aparıc ı qüvvəsi idi. 

XV  əsrin  rəsmi  sənədlərindən  məlu m  olur  ki,  bu  dövrdə otuzdan  çox  adda 

vergi və mükəlləfiyyət mövcud idi və bu ağır vergi sistemi əhalin i əzird i.  Malcəhət 

(və  yaxud  bəhrə)  əsas  vergi  olmuĢ dur.  Uzun  Həsənin  "Qanunnamə"sinə  əsasən 

bəhrə əldə edilən məhsulun 1/5 hissəsini təĢkil etmiĢdir. Kəndlilər  istifadə olunmuĢ 

suyun  müqabilində  də  bəhrə  vergisi  ödəyirdilər.  Hərbçilərin,  mü lki  və  ruhani 

vəzifələr  tutan  Ģəxslərin  xeyrinə  toplanan  vergilərin  məc musu  ixracat  adı  ilə 




Yüklə 4,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   232




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə