Heydə r ə LĠyev

13 

 

Eldənizlər (yaxud Atabəylər) dövləti və ġirvanĢahlar dövləti mövcud idi, Marağada 

isə  Rəvvadilər  nəslindən  olan  yerli  Ağsunqurilər  sülaləsi  (1108-1227)  hökmranlıq 

edirdi. 

XII  əsrin  sonunda  Eldənizlər  dövləti  əzəli  qüdrətini  itirmiĢdi.  Atabəylər 

ailəsin in ayrı-ay rı ü zvləri arasında səltənətə varis olmaq uğrunda Ģiddətli  mübarizə 

gedirdi.  Qızıl  Arslanın  xələfi  o lan  Atabəy  Əbubəkr  (1191-1210)  yalnız 

Azərbaycanda  (ġirvan  və  Marağa  istisna  olunmaqla)  hakimiyyət  sürürd ü.  Ġraq-

Səlcuq sultanlığın ın qalan ərazisi hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan  feodalların  

və atabəylərin nü mayəndələri arasında bölüĢdürülmüĢdü. Daxili  feodal çəkiĢmələri 

o  dərəcəyə  çatdı  ki,  bəzi  feodal  qruplar  Əbubəkri  hakimiyyətdən  salmağa  və 

Azərbaycanı  ələ  keçirməyə  cəhd  göstərdilər.  Marağa  hakimi  Əlaəddin  ilə  Ġrbil 

hakimi Müzəffərəddin ittifaq bağlayaraq Əbubəkrin üzərinə yürüĢ etdilər.  Əbubəkr 

daxili  vəziyyəti  nizama  salmaq,  feodalların  cəhdlərin in  qarĢısnı  almaq  üçün  öz 

keçmiĢ  vassalı,  Həmədan  hakimi  AydoğmuĢa  müraciət  etməyə  və  ondan  kömək 

istəməyə  məcbur  oldu.  Hakim  sülalən in  nümayəndələri  arasındakı  mübarizə  də 

Ģiddətləndi. Əbubəkrin qardaĢı Qut luq Ġnanc bir ay müddətində 4 dəfə onun üzərinə 

yürüĢ etdi. 

Atabəylərin  son  nümayəndəsi  olan  Özbək  (1210-1225)  feodal  qrupların  

əlində  oyuncağa  çevrildi.  Bütün  dövlət  iĢləri  onun  iĢtirakı  olmadan  həll  edilirdi. 

Özbəyin  dövlət  ərazisini  geniĢləndirmək  məqsədilə  Ġraqi  Əcəmə  etdiyi  yürüĢlər 

uğursuzluqla nəticələndi və buna görə də daxili feodal çəkiĢmələri daha da artdı.  

QonĢu  ölkələrdə  mövcud  olan  Ģəraitdən  istifadə  edən  Çingiz  xan 

hakimiyyətinin  ilk  illərindən  etibarən  iĢğalçı  müharibələr  aparmağa  baĢladı.  1211-

ci ildə ġima li  Çin,  1215-c i ildə Pekin və ġərqi Türküstan ələ keçirildi.  1219-cu ildə 

monqollar  Xarəzm  dövləti  əra zisinə  basqın  etdilər.  Orta  Asiyanın  Otrar,  Bu xara, 

Səmərqənd  Ģəhərləri  xarabalığa  çevrildi.  Monqol  hücumlarına  ciddi  müqavimət 

göstərə  bilməyən  XarəzmĢah  Məhəmməd  və  onun  oğlu  Cəlaləddin  Ġrana  qaçdılar. 

Çingiz  xanın  əmri  ilə  XarəzmĢahlar  dövlətinə  göndərilmiĢ  monqol  sərkərdələri 

(Cəbə  və  Subutay)  Xorasanı  və  Ġraq-i  Əcəmi  qarət  etdilər,  A zərbaycan  üzərinə 

yürüĢə hazırlaĢdılar. 

Monqolların  ilk  yürüĢü.  Ġstilaçılara  qarĢı  xalq  müqaviməti.  Monqollar 

Azərbaycana  ilk  dəfə  1220-ci  ildə  yürüĢ  etdilər.  Monqol  sərkərdələri  Cəbə  və 

Subutay  Zəncanı,  Ərdəbili,  Sərabı  və  baĢqa  Ģəhərləri  talan  etdilər,  dağıtdılar, 

Təbrizə yaxınlaĢdılar. ġəhər  möhkəm qala  divarları ilə əhatə edilmiĢdi və onu silah 

gücünə  zəbt  etməyin  çətin  olacağını  anlayan  monqollar  danıĢıqlar  aparmağı  lazım 

bildilər.  Eldəniz  hökmdarı  Özbək  Ģəhərin  müdafiəsinə  arxayın  deyildi  və 

monqollarla saziĢə girməy i üstün tutdu. O, Cəbə və Subutayın yanına elçi göndərdi, 

---

14 

 

onlara  xeyli ərzaq, paltar,  mal-qara və qızıl verd i. Monqollar böyük  xərac aldıqdan 

sonra  qıĢlamaq  üçün  Muğana  yollandılar  və  oradan  Gürcüstana  basqın  etdilər. 

1221-c i  ilin  əvvəllə rində  Cəbə  və  Subutayın  dəstələri  Gürcüstandan Azərbaycana 

qayıtdılar və Təbrizə tərəf yönəldilər. Təbriz hakimi ġəmsəddin Tuğrayi pul, geyim 

və mal-qaradan ibarət xərac verməklə Ģəhəri qarətdən xilas edə bildi. Bundan sonra 

monqollar qəflətən Marağa üzərinə yürüĢ etdilər. ġəhər hakimi (adı naməlu m o lan 

qadın)  Ruyendej  qalasında  gizlən məyə  məcbur  oldu.  Lakin  xalq  kütlələri  doğma 

Ģəhərin müdafiəsinə qalxd ılar, düĢmənə ciddi müqavimət göstərdilər.  

Monqollar  divardağıdan  qurğuların  kö məyi  ilə  Marağaya  soxu ldular  və 

əhaliyə  qanlı  divan  tutdular.  Salnaməçin in  verdiyi  xəbərə  görə,  monqollar  əsirləri 

məcbur  edird ilər  ki,  onlar  Ģəhərdə "monqollar  çıxıb  getmiĢlər"  deyə  car  çəksinlər. 

Nəticədə  bir  ço xları  aldanmıĢ,  gizləndikləri  yerlərdən  küçəyə  çıxmıĢ  və  həmin  

məqamda düĢmən tərəfindən qətlə yetirilmiĢdilər. 

Monqollar  Marağada  ikən  Hə mədanda  xa lq  üsyanı  baĢ  verdi,  Cəbə  və 

Subutay  Azərbaycanı  tərk  etməli  o ldular.  Tezliklə  Cəbə  və  Subutay  Həmədanda 

üsyanı yatırdılar, sonra isə Ərdəbilə basqın edərək Ģəhəri ələ keçirdilər.  

Monqol  qoĢunu  Ərdəbil  istiqamətindən  Təbrizə  üçüncü  dəfə  hücum  etdi. 

Özbək düĢmənin Ģəhərə yaxınlaĢdığını eĢid ib Naxçıvana qaçdı. Təbrizlilər bu dəfə 

də  Ģəhər  rəisi  ġəmsəddin  Tuğrayinin  baĢ çılığı  ilə  Təbrizin  müdafiəsinə  qalxd ılar. 

Təbriz  hər  tərəfdən  möhkəmləndirildi,  istehkamlar  yaradıldı,  qala  divarları  təmir 

olundu.  Monqol  sərkərdələri  (Cəbə  və  Subutay)  Təbrizin  cidd i  mübarizəyə  hazır 

olduğunu  görüb  açıq  döyüĢə  girməkdən  çəkindilər  və  yenidən   xərac  almaqla 

kifayətləndilər. Belə liklə, Təbriz üçüncü dəfə qarətdən xilas oldu. 

Monqollar  Sərab  Ģəhərini  zəbt  etdikdən  sonra  Beyləqana  tərəf  yönəldilər. 

Monqol  qoĢunları  ilə  Ģəhər  əhalisi  arasında  qanlı  vuruĢ ma  baĢ  verdi.  Amansız 

döyüĢdən  sonra  Beyləqan  zəbt  edildi  və  əhaliyə  qanlı  divan  tutuldu.  Monqollar 

nəinki  qocaları  və  uĢaqları,  hətta  ana  bətnində  olan  körpələri  də  ç ıxa rıb  

öldürürdülər.  Beyləqanın  monqollar  tərəfindən  dağıdılması  və  yandırılmasına  dair 

ilk  mənbələrin  verdiyi  məlu matı  Ģəhərdə  aparılmıĢ  arxeolo ji  qazıntılar  da  sübut 

edir.  Güclü qarətdən sonra Beyləqana od vurub yandıran monqol sərkərdələri  Cəbə 

və  Subutay  Ģəhər  əhalisindən  xərac  alıb  Gürcüstana  getdilər  və  o radan  qayıdıb 

ġirvana  soxuldular.  ġirvanĢah  qalalardan  birinə  sığ ın malı  oldu.  ġamaxı  əhalisi 

düĢmənə  qəti  müqavimət  göstərməyi  qərara  aldı.  Monqollar  mühasirə 

nərdivanlarından  istifadə  etdilə r,  lakin  Ģəhərə  girə  bilməd ilər.  Onlar  meyitlərdən 

qalaqlar  düzəltdilər  və  bu  qalaqlar  üzərinə  çıxıb  Ģəhərə  od  yağdırmağa  baĢladılar. 

Lakin  bu üsul da Ģəhərin  mərd  müdafiəçilərin i qorxutmad ı.  Onlar qəhrəmancasına 

ölməyi  düĢmənə  əsir  düĢməkdən  üstün  tutdular.  Ərəb  tarixçisi  Ġbn  əl-Əsir 

---