113
edirdilər. Üsyan Qara Ġskəndərin qızları ArayiĢ bəyim və ġahsaray bəyim
tərəfindən yatırıld ı. On lar paytaxtda hakimiyyəti ələ keçirməyə çalıĢaraq, qoĢunun
bir hissəsi ilə həmlə etdilər. Salnaməçi ArayiĢ bəyimi cəsarətli bir qadın kimi
səciyyələndirmiĢdir: "O, qadın bəzəklərini hərbi yaraqla, örpəyi isə dəbilqə ilə əvəz
etmiĢdi. Qeyri-ad i gücə malik olan ArayiĢ bəyim düĢməni (yəni Sarvanqulunu) elə
vurdu ki, ox onun sinəsindən çıxdı". ArayiĢ bəyim üsyanı yatırdı, müvəqqəti olaraq
hakimiyyəti ö z əlinə aldı.
XV əsrin ikinci yarısında xalq narazılığın ın artması Azərbaycanda Ģiəliy in
və onun ifrat cərəyanlarının (qulat) geniĢ yayılmasında ö z əksin i tapırdı.
Aqrar islahatdakı uğursuzluqlar, zülmün artması Ağqoyunlu dövləti
ərazisində Ģiə təlimləri əsasında inkiĢaf edən və Ərdəbilin Səfəv i feodalları
tərəfindən idarə olunan geniĢ xalq hərəkatın ı doğurmuĢdu. Qaradağ və TalıĢ
vilayətləri Səfəvi (qızılbaĢ) hərəkat ının əsas mənbəyi sayılırd ı. Bu vilayətlərdə
Babəkin, xü rrəmilərin ictimai bərabərlik, maddi sərvətlərin bərabər Ģəkildə
bölünməsi ideyaları hələ də yaĢamaqda idi. Feodal istismarına qarĢı yönəlmiĢ xalq
kütlələri hərəkatından Ərdəbil Ģey xləri istifadə etdilər.
V FƏSĠL
XIII-XV ƏSRLƏ RDƏ AZƏRB AYCAN MƏ DƏNĠYYƏ TĠ
Maarif. El m. Monqol zülmü A zərbaycan mədəniyyətinə müəyyən zərbə
vurmuĢ, maarifin və elmin inkiĢafın ı ləngitmiĢdi. Monqol əsarəti mü xtəlif xalqların
çoxəsrlik mədəniyyətinə mənfi təsir göstərmiĢdi. Monqollar yerli mədəniyyəti istər-
istəməz qəbul etməli olmuĢdular.
Azərbaycan hətta monqol iĢğalı dövründə də ġərqin ən mühüm mədəniyyət
mərkəzlərindən biri o laraq qalırd ı. Maarif sahəsində xeyli in kiĢaf nəzərə çarpırdı.
Yeni məktəblər, mədrəsələr və ali təhsil müəssisələri təsis edilird i.
Ġbtidai təhsil müəssisəsi "məktəb", orta təhsil müəssisəsi isə "mədrəsə"
adlanırdı. ġagird məktəbdə mü xtəlif fənlər haqqında ilkin məlu matlar əldə ed irdi.
Məktəb mədrəsə üçün hazırlıq mərhələsi sayılırdı. Belə məktəblərdə, adətən, yaĢlı
uĢaqlardan bir-iki nəfər " xəlifə" təyin edilirdi. Xəlifələr dərslərin hazırlan mas ında
baĢqa uĢaqlara kö mək edir, müəllimin göstəriĢlərini həyata keçirird ilər. ġagirdlər
15 yaĢına çatanadək ilk təhsili məktəbdə alır, sonra isə mədrəsəyə qəbul
olunurdular. Ġbtidai bilik verən bu məktəblər sırasına "yetimlər ev i" və "təlim evi"
adlanan xeyriyyə müəssisələri də daxil idi. Məktəblərdə xüsusi tədris proqramı yox
idi. Qu ranı öyrəndikdən sonra uĢaqların ço xu mə ktəbi b itirmiĢ hesab olunurdu.
114
Mədrəsələrdə dini təlim əsas yer tuturdu. Lakin bununla y anaĢı, ədəbiyyat, tarix,
coğrafiya, riyaziyyat, nücum, məntiq, fəlsəfə dərsləri də keçirilirdi.
Artıq XIII-XV əsrlərdə Təbrizdə "Qazaniyyə", "Fələkiyyə", "ġeyx
Kəmaləddin Xocəndi", "DəməĢqiyyə", "Qazi ġey x Əli", "Məqsudiyyə",
"Müzəffəriyyə", "Nəsriyyə" mədrəsələri məĢhur idi. ġənbi-Qazandakı "ġəfeiyyə"
və "Hənəfiyyə" mədrəsələri, Bakıda ġirvanĢahlar sarayının "ġah məscidi"
yanındakı mədrəsə, Seyid Yəhya mədrəsəsi, Ərdəbildə ġey x Səfi məqbərəsi
nəzdindəki "Darül-irĢad", Dərbənd məhəllə məscidi yanındakı məd rəsə, Rəbi-
RəĢididə 500 nəfərə qədər ustadın çalıĢdığı ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi.
Mədrəsələrdə Azərbaycanın məĢhur münəccimi, riyaziyyatçısı, tarixçisi Xacə
Nəsirəddin Məhəmməd Tusinin "Ədəb əl-mütəllimin və mühəssilin" ("Müəllimlər
və tələbələr üçün ədəb qaydaları") adlı əsərində sadə və ümumi tərzdə Ģərh edilmiĢ
qaydalara riayət edilməsi qarĢıya qoyulurdu.
Bağdadın "Nizamiyyə" mədrəsəsindən sonra XIV əsrin əvvəllərində
Təbrizin Ģimal-Ģərqində yerləĢən Rəbi-RəĢid idə təsis edilmiĢ Darülfünun Yaxın və
Orta ġərqin ən böyük ali təhsil müəssisəsi sayılırdı. Həmin elmi müəssisədə 7 min
tələbə təhsil alırdı. Tələbələrin min nəfəri Rəb i-RəĢididə, 6 min nəfəri isə Təbrizin
özündə yaĢayırdı. On ların Rəbi-RəĢididə qaldıqları yer "Tələbə məhəlləsi"
adlanırdı.
Çindən, Hindistandan, Misirdən və Suriyadan Darülfünuna cəlb edilmiĢ 50
görkəmli alim tədris iĢi ilə məĢğul olur, həmçinin xəs tələri müalicə edirdi.
Darülfünunda təbiətĢünaslıq, fəlsəfə, tarix, təbabət, nücum, məntiq, ilahiyyat
Ģöbələri var idi. Təbabəti tədris edən hər müdərrisin 12 tələbəsi o lurdu. Təbabət
Ģöbəsində təhsil müddəti 5 il idi. Təhsilini bitirmiĢ tələbədən bir il ərzində Rəbi -
RəĢididə xəstələri müalicə etmək tələb olunurdu. Bu müddət ərzində tələbənin
aldığı ixtisasın keyfıyyəti hərtərəfli yo xlanılır, xəstələri müalicə etmək qabiliyyəti,
tibb sahəsində ustalığı müəyyənləĢdirildikdən sonra həkim iĢləmək üçün ona
icazənamə verilirdi. 5 ildən sonra yeni müdavimlər qəbul olunurdu. Təbabət
Ģöbəsinin tələbələri aldıq lan ixtisas üzrə Rəbi-RəĢididə yerləĢən "Dar üĢ-Ģəfa"da
("ġəfa evi") təcrübə iĢi aparırdılar. Təbabətdən dərs deyən həkim-müəllimlər üçün
Rəbi-RəĢididə ayrıca məhəllə salın mıĢdı. Məktəblər, mədrə-sələr və ali təhsil
müəssisələri nəzd ində kitab xanalar fəaliyyət göstərirdi. Alimlər tərəfindən
yazılmıĢ, məĢhur xəttatlar tərəfindən üzü köçürülmüĢ, mü zəhhiblər və nəqqaĢlar
tərəfindən haĢiyələrlə bəzədilmiĢ kitabların sayı vəqf hesabına artırd ı.
Rəbi-RəĢididə elmin mü xtəlif sahələrinə dair 60 min nüsxə kitabın
saxlan ıld ığı böyük bir kitab xana var idi.