115
Tarixçi Vəssaf ġənbi-Qazandakı iki böyük kitab xananı "Qiy mətli kitablar
xəzinəsi" adlandırmıĢdı.
Təbriz, Ərdəbil, Bakı, ġamaxı və Gəncədə də böyük kitab xanalar vardı.
Bakıdakı ġirvanĢahlar sarayında, Ərdəbildəki ġey x Səfi məqbərəsinin
kitab xanasında elmin mü xtəlif sahələrinə aid yüzlərlə kitab toplanmıĢdı. Təbrizdə
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin və Sultan Yaqubun saraylarında da b öyük
kitab xanalar fəaliyyət göstərmiĢdir.
Məktəb və mədrəsələrdə ərəb və fars dilləri ilə yanaĢı, Azərbaycan dili də
səslənirdi. Təsadüfi deyildir ki, XIII-XV əsrlərdə A zərbaycan dilində bir sıra
əsərlər yazılmıĢ və onlardan bəzisi fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcü mə
edilmiĢdir.
Yaxın və Orta ġərqin ən məĢhur rəsədxanası A zərbaycan alimi Xacə
Nəsirəddin Məhəmməd Tusinin (1201-1274) göstəriĢi və iĢtirakı ilə 1259-cu ildə
Marağa ətrafında, yüksək bir yerdə təsis edilmiĢdi. Onun nücum elminə dair "Zic
Elxan i" ("Elxan i cədvəlləri") əsəri səyyarələrin (planetlə rin - uldu zla rın. - məsul
red.) və digər səma cisimlə rin in öyrənilməsinə həsr olunmuĢdu. Alimin
yaradıcılığ ında "Əxlaq i-Nasiri", "Əxlaqi-möhtəĢəmin", "Övsafül-əĢrəf‖, "Risaleyi-
fəlsəfi", " Qəvaidi-elmi-tibb" adlı fəlsəfi, əxlaqi, məntiq i, riyazi əsərlər mühü m yer
tutur. Görkəmli alimin maliyyə məsələlərinə, mus iqiyə və s. sahələrə aid sanballı
əsərləri də vard ır. Alim Orta ġərqdə məĢhur nücum və riyaziyyat məktəbin in
əsasını qoymuĢ və sonralar bu məktəbin bir ço x nümayəndələri görkəmli alim kimi
geniĢ Ģöhrət qazanmıĢlar. Marağa rəsədxanasının təsisində mühüm xid mətləri
olmuĢ Marağalı Fəxrəddin, ġirvanlı ġəmsəddin bunlara misal göstərilə b ilər.
Marağa rəsədxanası böyük elm və tədris ocağı idi. 50 ilə yaxın fəaliyyət
göstərmiĢ bu rəsədxanada Yaxın və Orta ġərq ölkələrindən, Çindən gəlmiĢ
tədqiqatçılar elmi axtarıĢlar aparırd ılar. Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə burada
təĢkil edilmiĢ ali təhsil müəssisəsində onlarca xarici tələbə təhsil alırd ı. Tusinin
baĢçılığı ilə bir sıra qiy mətli kitablar yunan dilindən ərəb və fars dillərinə tərcü mə
olunmuĢdu. O, nücuma və həndəsəyə aid tədris kitabları da tərtib etmiĢdir. Alimin
"Evklid in həndəsi üsulları kitabı"ndan uzun müddət tədris vəsaiti kimi istifadə
olunmuĢdur.
Xacə Nəsirəddin Məhəmməd Tusi vəfat etdikdən sonra rəsədxananın iĢi
onun övladları Sədrəddin Əli və Əsiləddin Həsən tərəfindən (1317-ci ildə vəfat
etmiĢdir) davam etdirilmiĢdir.
XIV əsrin əvvəllərində ġənbi-Qazanda da əzəmətli bir rəsədxana tikilib
istifadəyə verilmiĢdi. Böyük elmi mərkəz sayılan bu rəsədxana Marağa rəsədxanası
üslubunda Qazan xan ın təĢəbbüsü ilə tikilmiĢ və dəqiq cihazlarla təch iz edilmiĢdi.
116
Həm Marağa, həm də ġənbi-Qazan rəsəd xanaları baĢqa ölkələrdə nücum
elminin in kiĢafına həlled ici təsir göstərmiĢdi. Tarixçi Vəssaf ġənbi-Qazan
rəsədxanasından bəhs edərək yazırd ı ki, orada təkcə uldu zların hərəkəti deyil,
habelə hesablamalar, cədvəllər və baĢqa sahələr tədris olunurdu.
MəĢhur alim İzzəddin Əbu Məhəmməd Əbdülvahab Xacə Nəsirəddin
Məhəmməd Tusinin xahiĢi ilə Təbrizdə nücum elminə aid "Ət -təzkirə" əsərini
yazmıĢdı. Xacə Fəzlullah RəĢidəddin (1247-1318) elmin mü xtəlif sahələrindən
bəhs edən 24 cildlik "Əl-əhya vəl-əsar" adlı ensiklopedik əsərin müəllifidir. O,
həmçinin "Cami ət-təvarix", "Ər-risalət əs-Sultaniyyə", "Lətaif əl-həqaiq",
"Tovzihat", "Bəyan ül-həqaiq" kimi məĢhur əsərləri yazmıĢdır. "Tənsuqnamə" əsəri
Rəbi-RəĢididə RəĢidəddinin göstəriĢi ilə Çin dilindən ərəb dilinə tərcü mə
etdirilmiĢdi.
XIII-XV əsrlə rdə tibb elminə dair bir sıra əsərlər yaran mıĢdı. Gö rkə mli
alim, filosof və əczaçı Mahmud ibn İlyas 1260-cı ildə "Elmi-tibb" ("Tibb elmi")
əsərini yazmıĢdı. O, "Ġnayətül fi-tibb" ("Tibb elminə kö mək") və "Kitab əl-xəfi fil-
mədavi" ("Müalicə elmi haqqında kitab") əsərlərin in müəllifidir.
Ərdəbil həkimlərindən olmuĢ Sədi Ərdəbili və Ģirvanlı Şükrulah bu dövrdə
daha çox tanın mıĢdılar. ġü krullah ġirvani tibb sahəsində Qahirədə ixtisaslaĢmıĢ,
Ġstanbula getmiĢ və Sultan Mehmed Fatehin sarayında çalıĢmıĢdı. Həkim Sədi
Ərdəbili də bir sıra əsərlərin müəllifidir.
Bu dövrdə də ġərqin görkəmli alimlərin in (xüsusilə Əbu Əli ibn Sinanın)
əsərləri A zərbaycan alimlərinin diqqətini cəlb etməkdə idi. Nəcməddin Əhməd
Naxçıvani (1253-cü ildə vəfat etmiĢdir) Əbu Əli ibn Sinanın əsərlərinə tənqidi Ģərh
yazmıĢdı.
Riyaziyyat sahəsində də bir sıra görkəmli alimlər yetiĢmiĢdi. "Risalət ül-
hesab" ("Hesab kitabı") əsərinin müə llifi Übeyd Təbrizi tanınmıĢ riya ziyyatçı id i.
Tarixçi Əbülqasım KaĢani yazırd ı ki, "dünyəvi və dini elmlərdə onun misli-
bərabəri yo x idi".
Riyaziyyatçılar Şeyx Abdulla Şəbüstəri və Məhəmməd Təbrizi bir sıra
əsərlərin müəllifləri olmuĢlar. Məhəmməd Təbrizi "Kitabi-irĢad fı-mərifətül-ədad"
adlı əsərini ġirvanĢah ġeyx Ġbrahimə həsr etmiĢdi.
Fəlsəfə sahəsində Şeyx Mahmud Şəbüstəri (1252-1320) tanın mıĢdı.
"GülĢəni-raz" ("Sirlər gülĢəni") və "Səadətnamə" əs ərləri onun ən dəyərli
yaradıcılıq məhsulları idi. XV əsrdə Seyid Yəhya Bakıtvi (1464-cü ildə vəfat
etmiĢdir) " Gü lĢəni-raz" əsərinə Ģərh yazmıĢ, "Əsrar ət-talibin" ("Həqiqət
axtaranların sirləri") adlı fəlsəfi traktatı yaratmıĢdır. O, nücuma və tarixə dair də bir