Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
119
XIV əsrdə yaĢamıĢ Ģairlərdən biri də Arif Ərdəbilidir. O, ġirvanĢah Kavus ibn Keyqubadın (1345-1373) dəvəti ilə ġirvana gəlmiĢ, sarayda yaĢamıĢ, qəsidələr yazmıĢdır. Lakin Nizamin in "Xosrov və ġirin" əsəri mövzusunda yazdığı "Fərhadnamə" poeması onu daha çox ĢöhrətləndirmiĢdir. Müəllifin XIV əsrdə Nizami ənənələrin i davam və inkiĢaf etdirməsi "Fərhadnamə"nin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindəki əhəmiyyətini artırır. Arif Ərdəbili Nizamin i təkrar etməmiĢ, yeni, orijinal əsər yazmıĢdır. Əsərin müqəddiməsindən aydın görünür ki, poeman ın baĢ qəhrəmanı Xosrov deyil, Fərhaddır. Bu poemada Fərhad və ġirin haqqında Azərbaycanda yayılmıĢ Ģifah i xalq ədəbiyyatı materialları mühü m yer tutur. XIV əsrdə Azərbaycan Ģeri nisbətən daha sürətlə inkiĢaf edirdi. Bu əsrin ədəbiyyatı məzmun etibarilə də əvvəlki əsrlərin ədəbi nümunələrindən fərqlənirdi. O dövrdə həyatı daha geniĢ surətdə əks etdirən epik dastanlar meydana çıxmıĢdı. Bu əsərlərdə yaradılmıĢ həyat lövhələri, insan surətləri poeziyanın mistikadan uzaqlaĢdığını, onun həyatla əlaqələrinin gücləndiyin i göstərir. Arif Ərdəbilin in "Fərhadnamə"si və Əssar Təbrizinin "Mehr və MüĢtəri" adlı poeması bu keyfiyyətləri parlaq surətdə əks etdirən əsərlərdir.
və alimlərindən olmuĢ, riyaziyyat və astronomiya sahəsindəki tədqiqatı ilə də tanınmıĢdır. Əssar Təbrizi əruz vəzn i və qafiyə haqqında əsər yazmıĢ, "Əlvafi fi tədadül- qəvafi" adlı qafiyə lüğəti tərtib etmiĢdir. O, A zərbaycan ədəbiyyatı tarixinə məĢhur "Mehr və MüĢtəri" əsərinin müəllifi kimi daxil olmuĢdur. "Mehr və MüĢtəri" poeması Nizami ənənələrinin XIV əsrdə də in kiĢaf etdiyini, xalq dastanlarının yazılı ədəbiyyata qüvvətli təsir göstərdiyini sübuta yetirən bir əsərdir. 1376-cı ildə tamamlan mıĢ bu ro mantik poemada məhəbbət, sədaqət və qəhrəmanlıq məqamları üzv i surətdə birləĢ miĢdir. Əssar Təbrizin in bu poeması həyatiliyi, yüksək Ģeriyyəti və sənətkarlığ ı ilə XIV əsrin Azərbaycan poeziyasında əhəmiyyətli hadisədir. Poeman ın Yaxın ġərq ədəbi mühitində geniĢ yayılması və sonrakı ədəbiyyata təsiri də bunu aydın surətdə göstərməkdədir. Nizamin in əsərlərindən ilhama gələrək öz yaradıcılığında onun qabaqcıl Ģeir ənənələrini davam etdirən görkəmli Ģairlərdən biri də XIII əsrin sonunda - XIV əsrin əvvəllərində yaĢamıĢ Marağalı Əvhədidir (1274-1338). Əvhədi də ö z əsərlərin i Arif Ərdəbili və baĢqa Ģairlər kimi, o zaman ın Ģeir ənənəsinə sadiq qalaraq fars dilində yazmıĢdır.
120
Əvhədi "Cami-Cəm" adlı əsərində Ģahların zülmkarlığ ını, özbaĢınalığın ı, məmu rların soyğunçuluğunu və rüĢvətxorluğunu, hakimlərin nadanlığın ı təsvir etmiĢdir. Əvhədinin yaradıcılığ ında dini, mistik meyillər də qüvvətli o lmuĢdur. Əvhədi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə Nizami ənənələrinin davamçısı, mütərəqqi ideyalar təbliğ edən görkəmli b ir Ģair kimi daxil olmuĢdur. Bu dövrün Azərbaycan Ģerində sufizm ideyaları daha ço x yayılırdı. Bunu daxi li və xarici təzy iqin, istismarın artması ilə izah etmək olar. Müsibətlər, ölkənin maddi sərvətlərinin qarət edilməsi, aclıq və yo xsulluq xalq kütlələri içərisində etiraz doğurmuĢ, müəyyən ziyalı təbəqələrində və sənətkarlarda da həyatdan narazılıq, məyusluq, ümidsizlik meyillərini gücləndirmiĢdi. Bu vəziyyət bəzi Ģair və alimlərin sufizm ideyala rına meyil et məsinə Ģərait yaradırdı. XIII-XIV əsrlərdə in kiĢaf edən sufi poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri Şeyx Mahmud Şəbüstəridir (1287-1320). 0, mədrəsə təhsili almıĢ, ərəb və fars dillərini, təbiyyatı, nücumu, orta əsrlərin d ini-mistik fəlsəfəsini öyrənmiĢ, Yaxın ġərq ölkələrinə səyahət etmiĢ və min beytə yaxın məĢhur "GülĢəni-raz" əsərini yaratmıĢdır. Bu əsər sufizmin nəzəri-fəlsəfi məsələlərinə həsr edilmiĢ və sual-cavab Ģəklində yazılmıĢdır. Burada panteizmin əsasları, mütəfəkkir Ģairin dünyagörüĢü əks olunmuĢdur. "GülĢəni-raz" əsəri 1836-cı ildə Vyanada, alman dilinə tərcüməsi ilə birlikdə nəĢr edilmiĢdir. Mah mud ġəbüstəri habelə "Risaleyi-həqqül-yəqin fı- mərifəti-rəbbül-aləmin", "Mirati-mühəqqiqin", "ġühədanamə" kimi fəlsəfi-elmi əsərlər yazmıĢ, Ġmam Qəzalinin "Məlci ü l-abid in" adlı əsərini ərəbcədən farscaya tərcümə etmiĢdir. Uzunmüddətli monqol iĢğalın ın ağır nəticələri aradan qaldırılmamıĢ XIV əsrin sonlarında bir sıra Yaxın ġərq ölkələri kimi Azərbaycan da yeni təhlükəyə - Əmir Tey murun istilasına məruz qaldı. Ġstismar və aramsız davam edən müharibələr nəticəsində Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin inkiĢafı zəifləmiĢ, əhalinin həyat Ģəraiti ağırlaĢmıĢdı. Bu Ģəraitdə Azərbaycanda hürufilik təriqəti meydana çıxmıĢ və o, ədəbi inkiĢafa qüvvətli təsir göstərmiĢdir. Fəlsəfi məzmun baxımından sufizm ilə ü zvi surətdə bağlı olmuĢ hürufilik təriqətin in əsasını məĢhur Ģair və mütəfəkkir Fəzlullah Nəimi
Fəzlullah Nəimi Təbrizdə mü kəmməl təhsil almıĢ, ərəb, fars dillərin i, Yaxın ġərq ədəbiyyatının, ġərq və yunan fəlsəfəsini, din tarixinə dair əsərləri dərindən öyrənmiĢdir. O, təxminən 1385-1386-cı illərdən etibarən hürufilik haqqındakı görüĢlərini təbliğ etməyə baĢlamıĢdır. Fəzlullah Nəimin in təlimi onun
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|