Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
121
"Cavidannamə" adlı əsərində Ģərh edilmiĢdir. Onun yaxın dostlarından olan ġeyx Əbülhəsən "Cavidannamə"ni nəzmə çəkmiĢdir. Fəzlullahın Ģeirlərinin bir qismi Sankt-Peterburqda, qəzə, tərcibənd, qitə və rübailərdən ibarət olan divanın ın əlyazması isə Ġstanbuldad ır. XIII-XIV əsrlərdən etibarən Azərbaycan dilində yaranmıĢ poeziya nümunələrinin artması ilə əlaqədar olaraq ərəbcə və farsca bədii əsər yazmaq ənənəsi tədricən zəifləməyə baĢladı. XIII əsrdən bizə Əli adlı bir Ģair tərəfindən yazılmıĢ "Qisseyi-Yusif' ad lı bir əsər gəlib çatmıĢdır. Bu əsər həm A zərbaycan dilinin, həm də poeziyamızın tarixin i öyrənmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. Əsər 1233-cü ildə tamamlan mıĢdır.
xanın üçüncü oğlu, 23 yaĢlı Ulcaytu qardaĢı Qazan xanın vəfatından sonra Təbrizə gəlib onun yerini tutmuĢdu. Tarixi mənbələrdə ədalətli və maarifpərvər b ir sultan kimi xatırlanan Ulcaytu Ģair Nəsir Bakuvi tərəfindən yüksək qiy mətləndirilmiĢdir. Təbiid ir ki, bu mü xəmməsi XIII əsrdə Azərbaycan dilində yazılmıĢ yeganə əsər kimi qiy mətləndirmək o lmaz. "Dədə Qorqud" dastanı kimi bədii cəhətdən zəngin bir abidə aĢkar surətdə göstərir ki, hələ XIII əsrə qədərki dövrdə Azərbaycan dilində ədəbi əsərlər yaradılmıĢdır. Azərbaycan dilində yazılmıĢ əsərlər sırasında Ġzzəddin Həsənoğlunun iki qəzəli və Nəsir Bakuvinin Su ltan Məhəmməd Ulcaytuya (1304-1316) həsr etdiyi mü xəmməsi diqqətəlayiqdir.
...Səltənət təxtinə yetgəc əqlü tədbir eylədi, Ayəyi-ədli bəyanə çəkdi təqrir eyləd i, Tərhi-memarı töküb v irani təmir eyləd i, Himməti-Ģahanəsini hər yerdə təksir eyləd i, Xanələ r abad qıld ı ə mr ilən, fə rman ilən.... Beydəqi-Ġslami Əla q ılmağa amadədir, Dad edər kim dad qılsa, dadə çün dildadədir. Binəsib olma z o kəs kim, payinə üftadədir, Afərin o l Ģahə kim, həqqa Hü laku zadədir, Zərdə Hatə m, zurdə hə mtaydur xaqan ilən.
XIV əsrdə Azərbaycan dilində yaradılmıĢ Ģeir nümunələri içərisində Qazi Bürhanəddinin (1344-1398) əsərləri böyük maraq doğurur. O, Ģair, alim və dövlət xadimi olmuĢdur. Sənətkarın məhəbbəti tərənnüm edən Ģerlərində folklorun təsiri duyulmaqdadır:
122
Ol göz ki yüzün görmiyə, göz demə ona, ġol yüz ki tozun silmiyə, yüz demə ona, ġol söz ki içində, sənəma, vəsfin yox, Sən badi-həva tut onu, söz demə ona.
Bürhanəddinin Ģeirlərində tez-tez vəzn və ahəngin pozulması hallarına, söz və ifadələrin düyünlü olmasına da rast gəlirik. Bunun səbəbi onun Ģeir dilin in kifayət qədər cilalan mamasıd ır. Sonralar Nəsimi və Fü zuli kimi böyük sənətkarların əsərlərində Azərbaycan ədəbi dili, Ģerin vəzni və ahəngi inkiĢaf etmiĢdir. XIV əsrin ikinci yarısında - XV əsrin əvvəllərində A zərbaycan Ģerinin inkiĢafında mühüm ro l oynamıĢ Ģairlərdən biri də İmadəddin Nəsimidir. Nəsimi Azərbaycan dilində böyük divan yaratmıĢdır. 0, ərəb və fars dillərində də Ģeir yazmıĢ, lakin Azərbaycan dilində yazdığı Ģeirlər doğma dilin tarix səhnəsinə çıxmasını, elm və mədəniyyət vasitəsi kimi möhkəmlən məsini təmin etmiĢdir. Nəsimi Azərbaycan ədəbi dilin i canlı xalq d ili hesabına zənginləĢdirmiĢ, Ģeri bədii ifadə vasitələri, janr, vəzn və ahəng cəhətdən inkiĢaf etdirmiĢdir. Seyid Ġmadəddin Nəsimi 1369/70-ci ildə ġamaxıda anadan olmuĢdur. O, mü kəmməl təhsil almıĢ, fars və ərəb d illərini, məntiqi, riyaziyyatı, təbabəti, nücumu öyrənmiĢdir. Nəsimi ilk Ģeirlərini "Hüseyni" təxəllüsü ilə yazmıĢdır. Hüru filik təriqətin in banisi olan Fəzlullah Nəimi 1394-cü ildə ġirvana gəlmiĢ və Nəsimi ilə görüĢmüĢdür. Onun hürufi görüĢləri Nəsimin in yaradıcılığına və dünyagörüĢünə dərin təsir göstərmiĢdir. ġair insanları müasir həyatın tələb və vəzifələrindən uzaqlaĢ dıran zahidlərə, onların axirətpərəstliyinə, insanları boĢ vədlərlə aldatmalarına qarĢı çıxır, cənnət, cəhənnəm əfsanələrinə inan mır:
Firdovse, məni dəvət edən zahidə söylə, Ol dikanə göz dikmə ki, gülzanmı buldum.
Ey eĢqə günəh deyən günəhkar, 123
Tərk eyləməzəm mən ol günahı. Nəsimi öz yaradıcılığı ilə A zərbaycan ədəbiyyatına qiymətli yeniliklər gətirmiĢ, milli poeziyanın in kiĢafında mühüm rol oynamıĢdır. XV-XVI əsrlər A zərbaycan xa lqın m siyasi, iqtisadi, mədəni həyatında yeni yüksəliĢ dövrüdür. XV əsrdən etibarən Azərbaycan ədəbiyyatı əsasən doğma d ildə inkiĢaf etməyə baĢladı. XV əsrdə Azərbaycanın ictimai və mədəni həyatında görkəmli ro l oynamıĢ Ģəxsiyyətlərdən biri də Ģair Cahanşah Həqiqidir. Qaraqoyunlular dövlətinin banisi Qara Yusifin üçüncü oğlu CahanĢah 1397 (h.800)-ci ildə Xoy Ģəhəri yaxın lığında doğulmuĢdur. Həqiqi Ģerə, musiqiyə, fo lklora böyük həvəs göstərmiĢ, dövrünün mütərəqqi Ģəxsləri ilə yaxın əlaqə saxlamıĢ, elmə və maarifə rəğbət bəsləmiĢdir. ġair klassik Ģerimizin ənənələrini davam etdirmiĢ, ö z lirik qəhrəmanını incə ifadələr, gö zəl təĢbihlər, rəngarəng bədii boyalarla təsvir etmiĢdir:
Çəməndə sərv qədintək çinar görməmiĢəm, Rüxin kimi sənəmi-gülüzar görməmiĢəm, Fəraqi-dərdi-qəmindən nə fikrim olsa mənim, Çü sən təki sənəmi-qəmgüsar görməmiĢəm.
ġair 1467-ci ildə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən döyüĢdə öldürülmüĢdür. Onun oğlu Pirbudaq da Ģair idi. Orta əsr təzkirəçilərinin verd iyi məlu mata görə, Nemətullah Kişvəri Qəzv ində anadan olmuĢ, lakin Təbriz Ģəhərində yaĢamıĢdır. Əsərlərindən məlu m olur ki, Ģair Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun diqqətini özünə cəlb etmək istəmiĢdir: Qələndər KiĢvəridir bir süxəndan, Sü xənguyadır üĢtə kuyi-meydan. Onun hər beytidir b ir dürri-qəltan, Qulaq asmaz ona Yəqub Sultan, Məni bu qayğı öldürdü, mədəd hey.
KiĢvəri Nəsimi irsinə bağlı olmuĢ, lakin məhəbbət mövzusuna daha artıq mey il etmiĢ, təriqətçilik təsirindən uzaq olmuĢdur. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|