Heydə r ə LĠyev

126 

 

Min  il  mövcud  olmuĢ  ġirvanĢahlar  dövlətinin  tarixinə  dair  əsərlər  və  yazılı 

sənədlər dövrümüzə qədər çatmamıĢdır. Tarixçi  Qazi  Əh məd Qu min in "Xülasət ət -

təvarix"  əsərində  verdiyi  məlu mata  görə,  1538-ci  ildə  sonuncu  ĢirvanĢah  gənc 

ġahru x  Buqurd  qalasında  təslim  olarkən  Səfəvi  qoĢunları  ġirvanĢahların  həmin 

qalada  saxlan ılan  zəngin  dövlət  xəzinəsini,  kitab xana  və  sənədləri  ələ  keçirmiĢdi. 

Təəssüf ki, bunlardan heç biri zəmanəmizə qədər çatmamıĢdır.  Lakin ġirvanĢahlar 

ərazisində,  xüsusilə  Bakıda,  AbĢeronda  qalmıĢ  kitabələr  bu  dövlətin  inzibati 

quruluĢu haqqında dəqiq məlu mat verir. 

Məhəmməd  Naxçıvaninin  təsvir  etdiyi  Elxan ilər  dövlətindəki  vəzifələrin 

mövqeyi,  səlahiyyəti  ġirvanĢahlar  dövlətində  mövcud olmuĢ  kitabələrdə  öz  əksini 

tapmıĢdır: baş sədr ĢirvanĢahdan sonra dövlətdə üçüncü Ģəxsiyyət idi. 

XIV  əsrin  ikinci  yarısından  sonra  baĢ  komandan  vəzifəsi  məlik  ül-üməra 

istilahı  ilə  qeyd  olunmuĢdur.  Bakıda,  ĠçəriĢəhərdəki  Cü mə  məscidinin  minarəsinə 

hörülmüĢ, məscidin bərpası  ilə əlaqədar kitabədə Fəxrəddinin oğlu  məlik ü l-ü məra 

ġərəfəddinin  (709/1309-10),  Əmircan  (Xilə)  məscidinin  kitabəsində  isə  sahib  əl-

əzəm  (vəzir)  Fəxrəddinin  digər  oğlu,  əmirhac  vəzifəsində  çalıĢ mıĢ  Nizaməddin in 

adı çəkilir (730/1329-30). 

Kitabələrdə  əks  olunmuĢ  saraydakı  vəzifələrdən  biri  də  hacibdir.  Hacib 

bəzən  sipəhsalardan  sonra  gələn  hərbi  vəzifə  kimi  qiy mətləndirilirdi.  Hacib 

hökmdarın  xüsusi  hərbi  dəstəsinin  ən  yüksək  rütbələrindən  sayılırdı  və  onun  adı 

qoĢun baĢçısından sonra gəlird i. 

XII-XV əsrlə rin  kitabələ ri  ġirvanda  böyük sədr, sədr vəzifə lərinin olduğunu 

və 8 vəzifə sahibinin adların ı qeyd edir. 

Pir  Hüseyn  xanəgahının  ġərq baĢtağındakı  kitabədə  (641/1273  -74)  sədr  əl-

kəbir  (böyük  sədr  Həsən  b.  Məhəmməd  b.  Hüseyn  əl-Bav idinin,  ĠçəriĢəhərdəki 

ġəfıu lla  məscidin in  kitabəsində  (700/1300)  Nəsirəddin  GuĢtəsb  b.  Hüseynin 

(hacib), ĠçəriĢəhərdəki " Gilək" məscidinin kitabəsində (708/1309) baş sədr (sədr əl-

müəzzəm)  Əmin  əddin  Comərd  Gərayın,  Nardaran  piri  ko mpleksindəki  məscid 

kitabəsində  (765/1364)  sədr  əl-əzəm  Xacə  Hacı  Həmzə  Qutlu  Mahmud 

ġahabadinin,  Mərdəkandakı  "TubaĢahi"  məscidinin  kitabəsində  (744/1372)  baş 

sədr  Hacı  Bahəddin    Xacə  Nu rəddinin,  ĠçəriĢəhərdə  qazıntıdan  tapılmıĢ  kitabədə 

(785/1383)  sədr  əl-müəzzəm  Key xosrovun,  sədr  (sədr  əl-möhtərəm)  Xacə 

Zeynəddin,  Mövlana  ġəhabəddin  əd-Damqanin in,  ĠçəriĢəhərdəki  məscid 

kitabəsində  (818/1415-16)  Xacə  Əmir  Ģah  Xacə  Hacı  Yəqubun  adları  çəkilir.  BaĢ 

sədr  ġirvanĢahlar  dövlətində  ali  ruhani  vəzifə  idi.  O,  bütün  vəqf  əmlakın ı  idarə 

edirdi. 

---

127 

 

Azərbaycan  ərazisində  dövrümüzədək  qalmıĢ  bir  sıra  kitabələrin  

öyrənilməsi  göstərir  ki,  sufilik  Azərbaycanda  ən  geniĢ  yayılmıĢ  sosial-ideoloji 

cərəyanlardan  biri  o lmuĢdur.  Kitabələrə  əsasən  sufi  təĢkilatların ın  mərkəzləri, 

onların  mürĢidləri  aĢkar  edilmiĢ  və  həmin  mərkəzlərin  fəaliyyətinin  xronoloji 

çərçivəsi,  təsir  sahəsi  və  islam  dünyası  ilə  sıx  mədəni-ideoloji  əlaqələri 

müəyyənləĢdirilmiĢdir. 

Din i-ideoloji  mərkə zlərdən  biri  xanəgahlar  idi.  Xanəgahlar  monqol 

hökmdarlarına  islamın  qəbul  etdirilməsində  böyük  rol  oyna mıĢdır.  Xanəgah 

Ģeyxlərin in  xalq  kütlələri  arasındakı  nüfuzundan  ehtiyat  edən  Elxanilər  və  Qızıl 

Orda  hökmdarları  A zərbaycanda  elmi,  fəlsəfi  fikir  tarixində  mühü m  ro l  oynamıĢ 

Pir  Hüseynin  (XI  əsr)  xanəgahını  dəfələrlə  ziyarət  etmiĢlər.  Monqolların  Pir 

Hüseyn  xanəgahına  xüsusi  diqqət  yetirmələri  minarənin  giriĢ  qapısı  üzərindəki 

kitabədən  aydın  görünür.  DaĢ  kitabədə  monqolların  xanəgaha  vəqfləri,  oranın  

abadlaĢdırılmasına  fikir  vermələri  haqqında  məlu mat  vardır.  Kitabədə  deyilir: 

"Adil  hökmdar  Munke  Buqanın  vaxtında  görkəmli  ġirvan  Ģeyxi  Pir  Hüseyn 

xanəgahında  bu  minarə  bina  olundu.  Bina  A llah ın  kö məkliy i  ilə  tikildi.  Arqun 

ağanın  diqqəti  və  daimi  vəqfləri  hesabına  tikild i.  Əgər  minarə  bundan  sonra 

təxribata  uğrasa,  həmin  gəlir  hesabına  təmir  olunsun".  Lakin  minarə  üzərindəki 

digər kitabələrə əsasən demək olar ki, o, Arqun ağanın caniĢinliyi dövründən əvvəl 

ġirvanĢah II A xsitan, III Fərru xzad vaxtı 654/1256-cı ildə bina o lunmuĢ, II GərĢasb  

Axsitan  vaxtında  (693/1294)  da  bərpa  edilmiĢdir.  Digər  kitabələrdə  minarənin  

me marı  ġə msəddin  Məhəmməd  Əbülabbas,  Mahmud    Ġbrah imin  adları  qeyd 

olunmuĢdur.  Kitabələrə  əsasən  demək  olar  ki,  Ordubadda  Əbu  Səid  Əbül-Xeyrin  

yeddi  arxa  övladlarmdan  biri  -  Əbu  Səid  adlı  Ģeyxin  xanəgahı  Məlik  Ġbrah im 

qəbiristanlığında  yerləĢmiĢdi.  Məzar  daĢında  "Rəhmli  və  mərhəmətli  Allahın  

adıyla.  Bu  qəbir  xalqın  mürĢid i,  həqiqət  sahiblərin in  nümunəvisi,  dünyanın  və 

dinin  tacı,  ġey x  Əbu  Səid  adıyla  tanmmıĢ  xorasanlı  Əbu  Səid  Əbül-Xeyrin -Allah 

onun  əziz  ruhunu  müqəddəsləĢdirsin  -  yeddi  arxa  övlad larından  olan 

Ģeyxülislamındır... Ölü m tarixi 21.XII.1357-ci ild ir...". 

Ordubad  bölgəsinin  Xanağa  kəndində  də  sufi  xanəgahı  olmuĢ dur.  Kəndin 

adı  məh z  xanəgahla  əlaqədar  yaran mıĢdır.  Lakin  xanəgah  komp leksindən  qədim 

tikililər  qalmamıĢdır.  Ziyarət  yerindəki  baĢdaĢıların ın  tarixi  707  (1307-1308)  və 

1010 (1601-1602)-cu illə rdir. 

Naxçıvandakı  Əlincə  qalası  ətəklərində  uyuyan  görkəmli  Ģəxsiyyətlərlə 

əlaqədar ġey x Xorasan xanəgahının tarixi haqqında dəqiq məlu matımız yo xdur.  

Bəzi  tədqiqatçılar  xanəgahı  Teymu rilərə  qarĢı  A zərbaycanda  baĢ  vermiĢ 

hürufilər  hərəkatı  və  onun  Ģeyxi,  görkəmli  ədib  və  filosof  Fəzlullah  Nəimi  ilə 

---