Heydə r ə LĠyev

128 

 

əlaqələndirirlər.  Hələlik bu barədə dəqiq tarixi  məlu mat yo xdur.  Yalnız  xanəgahın 

sufilərə məxsus olduğunu göstərən kitabələr mövcuddur. 

Ko mpleksdə  konstruktiv  memarlıq  formasına  görə  XII-XIII  əsrlərə  aid 

edilmiĢ  türbə  binasının  qapısı  üzərindəki  kitabənin  axırıncı  sətrindəki  sözlər  və 

tarix daĢ ovulub töküldüyü üçün qalmamıĢdır. Ərəbcə yazılmıĢ kitabənin tərcüməsi 

belədir:  "Bu  müqəddəs,  mübarək  məqbərənin  tikilməsinə  öz  xüsusi  malı  hesabına 

əmir  isfəhsailar,  qüdrətli,  böyük  alim,  adil,  dinin  və  dövlətin  xoĢbəxtliyi,  islamın 

gözəlliyi,  hökmdarların  və  sultanların  qılıncı,  hər  iki  müqəddəs  yerin  (Məkkənin  və 

Mədinənin)  Ģöhrəti,  Hacı  Zəvvarın  və  iki  müqəddə  mübarək  məkanın  dayağı  Uluq 

Qutluq  Lələ  bəy  əs-Səfvəti  (sufi)i  Allah  onun  kölgəsini  əsirgəməsin  -  bu  imarətin 

memarı hörmətli alicənab Xace Cəmaləddindir..."  

Türbəni tikdirən Ģəxsin çox yüksək titulları, ləqəbləri onun baĢ sərkərdə, alim 

olduğunu  göstərir.  Lakin  türbənin  kimin  üçün  tikdirdiyi  bir  müəmma  olaraq 

qalmaqdadır. 

"ġeyx  Xorasan"  dedikdə,  bəzi  tədqiqatçılar  bu  adın  GünəĢ  mənasında 

Fəzlu llah Nəimiyə verildiyini söyləyirlər. Mənbələrdəki məlu mata görə, Teymurilər 

onu Əlincə qalasına qədər təqib edib,  oralarda edam etmiĢlər. Ço x  mü mkündür ki, 

onu yerli əhali gizlicə  basdırdığı üçün qəbri məlu m olmamıĢdır. 

Xanəgahın sufizmlə bağlılığını isə ikinci türbə üzərindəki kitabə və orada dəfn 

edilmiĢ alimin, Ģeyxin vaxtilə Naxçıvanda sufiliyi yayan mürĢidlərdən olduğu bir daha 

sübut  edir.  Ərəbcə  yazılmıĢ  kitabənin  məzmunu  belədir:  "Bu  cənnət  (meqbərə) 

səxavətli, kamil, mükəmməl alim, Ģeyx, hacıların və iki müqəddəs məkanın (Məkkənin 

və  Mədinənin)  iftixarı,  xalq lar  içərisindəki  tayfaların,  sufi  cəmiyyətlərinin  mürĢidi, 

Allahı tanıyanların Ģeyxi Hacı  Lələ Məlikindir. Tikinti əzəmətli, kəramətli  xatun Xond 

Bikə xatunun - onuri isməti artıq olsun - səyi ilə 901 (1495-1496)-cı ildə tamam oldu". 

Türbəni tikdirmiĢ Xond Bikə  xatunun birinci türbədə dəfn edilmiĢ  Qazi  Məcdəddinin 

qızı  Xond  Bikə  olduğu  güman  edilə  bilər.  Kitabədə  adı  çəkilən  ġey x  Hacı  Lələ 

Məlik böyük sufi Ģey xi olmuĢdur. 

Kitabələrə  görə,  sufi  xanəgahının  ġamaxının  cənub-Ģərqindəki  Göylər 

kəndində,  qədim  ġamaxı-Cavad-Ərdəbil  yolu  üzərində  də  fəaliyyət  göstərdiyi 

müəyyən  edilmiĢdir.    Xa lq  arasında  "Piri  Mərdəkan"  adı  ilə  Ģöhrət  tapmıĢ  və 

memarlıq  tarixinə  daxil  olmuĢ  xanəgah  kompleksindən  ancaq  türbə  binası  salamat 

qalmıĢdır. 

Türbədə  məzar  üzərində  qoyulmuĢ  baĢdaĢı  və  divara  hörülmüĢ   kitabələr 

abidənin  düzgün  adını  və  təyinatını  iĢıqlandırır.  BaĢdaĢında  süls  xətti  ilə  ərəbcə 

yazılmıĢdır: "Rəh mli və  mərhəmətli A llahın adıyla. Bu qəbir Ģeyx, imam, ən böyük 

alim,  mömin  Tahir  Tac  I  Hüda  Mədəkani  ibn  Əlin indir.  A llah  ona  rəhmət  eləsin". 

---

129 

 

Bunu  əhatə  edən  haĢiyədə,  ayrı-ayrı  xonçalar  içərisində  13  dəfə  Allah"  sözü 

yazılmıĢdır. Epitafiyanın tarixi yoxdur. Lakin qapıdan giriĢ yerində, sol divara hörülmüĢ 

kitabəyə  əsasən  onun  tarixini  müyyənləĢdirmək  mü mkündür.  Ġki  sətirlik  kitabənin 

salamat qalmıĢ hissəsi belədir: "...ən böyük padĢah, xaqan...  Fərru xzad  ibn  Fazil əl-

müvəhhid (yeganə bilikli) Mənuçehr...". 

Kitabənin paleoqrafik xüsusiyyəti, türbənin konstruktiv-memarlıq forması imkan 

verir  ki,  kitabədə adı çəkilən ĢirvanĢahın  III  Mənuçehrin oğlu Fərruxzad olduğunu qəbul 

edək. O, 600 (1203-1204)-cü ildə vəfat etmiĢdir. Deməli, türbə ġirvanĢah Fərruxzadın 

əmri ilə tikilmiĢdir. 

Alim  Tac  əl-Hüdanın  "mömin",  "Ģeyx"  titullarına  və "imam"  vəzifəsinə görə 

onun  xanəgah  imamı  olduğunu  söyləmək  mü mkündür.  ġeyxin  Mərdəkanla  heç  bir 

əlaqəsi  yoxdur.  O,  Cənubi  Azərbaycanda,  Həsənabadın  27  kilometr  cənub-Ģərqində 

yerləĢmiĢ  Mədəkdəndir.  Tac  əl-Hüda  Mədəkaninin  ġirvanda  yaĢayıb  fəaliyyət 

göstərməsi  təsadüfi  deyildi.  ġamaxı  "Dar  ül-ədəb"ində  və  "ġairlər  məclisi"ndə 

dövrün  görkəmli  Ģair  və  ədibləri,  alimlər  toplaĢmıĢdılar.  Görkəmli  alim,  həkim  və 

filosof  Kafiəddin  Ömər  ibn  Osman  (Xaqaninin  əmisi),  Ģair  və  mütəfəkkir  Xaqani 

ġirvani məhz bu dövrdə ġamaxıda yaĢamıĢ, elm və ədəbiyyat aləminə tükənməz incilər 

bəxĢ  etmiĢlər.  Kafiəddin  ibn  Ömər  ibn  Osman  "Yerin  və  insanların  günəĢi"  adını 

almıĢdı.  Onun  davamçıları  da  "DədəgünəĢ  nəsli"  kimi  Ģöhrət  tapmıĢdılar.  ġamaxı 

bölgəsinin  DədəgünəĢ  kəndi  adını  ondan  almıĢdır.  Deyilənə  görə,  DədəgünəĢdə 

Kafiəddinin  yaratdığı  Tibb  Akademiyası  uzun  müddət  fəaliyyət  göstərmiĢdir. 

DədəgünəĢdən  aĢağıda  yerləĢmiĢ  Məlhəm  kəndində  vaxtilə  kükürdlü  su və  palçıq 

yataqları  olmuĢdur.  Həmin  təbii  məlhəmlər  DədəgünəĢin  müalicə  içində  böyük  rol 

oynamıĢ  və  onun  xalq  arasında  "Yerin  və  insanların  günəĢi"  adlanmasının  əsil 

səbəblərindən  biri  olmuĢdur.  DədəgünəĢdə  Kafiəddin  adını  əbədiləĢdirən  ziyarətgah 

yaranmıĢ  və  bu  gün  də  fəaliyyət  göstərməkdədir.  "Piri  Sultan  DədəgünəĢ"  adlanan 

məqbərə  binası  iki  otaqdan  ibarətdir.  Otaqlardan  birində  iki  məzar  vardır.  Birinin 

qəbir daĢı üzərində Ərəbcə yazılmıĢdır: "Bu məqbərə mərhum, bağıĢlanmıĢ,  xoĢbəxt 

ġəhid,  əhalinin  iftixarı,  yüksək  mövqelərin  və  böyüklərin  görkəmlisi,  mö minlərin 

qulu,  Allah  yolu  gedənlərin..  həqiqət  axtaran  övliyaların  rəisi,  DədəgünəĢ 

övladlarından    olan  Ģeyx  Məhəmməd  ibn  Ģeyx  Dədə  Qulunundu r-  Allah  onların 

günahlarını bağıĢlasın. Allah onların dərəcələrini yüksəltsin. Min on birinci il tarixdə. 

(1011-1602-03). 

Azərbaycan  miniatüründə  baĢ  verən  keyfiyyət  dəyiĢmələri  və    üslubun 

formalaĢmasının  təkamü lü  "Cami  ət-təvarix"  əsərinin  1310-1415-ci  illər 

əlyazmalarına  çəkilmiĢ  min iatürlərdə  (Paris  Milli  kitab xanası),  Sultan  Əh məd 

Cəlairin in  "Divan"ına  (1405-1410-cı  illərdə)  və  Nizaminin   "Xosrov  və  ġirin" 

---