Heydə r ə LĠyev

130 

 

əlyazmasına  (hər  ikisi  VaĢinqtonun  Frir  qalereyasında  saxlanılır)  çəkilmiĢ 

miniatürlərdə ö z əksini tap mıĢdır. 

XV  əsrin  i k in c i   yarısında  rəssamlar,  kitab  sənəti  ustaları  Uzun  Həsənin 

(sonralar  Sultan  Yaqubun)  Təbrizdəki  və  ġirvanĢahların  ġa ma xıda kı  saray 

kitab xanasında  cəmləĢmiĢdilər.  Bu  dövrün  miniatürlərlə  bəzədilmiĢ  əlyazma ları 

nadirdir.  Hidayətin  "Divan"-ının  əlya zmasına  çəkilmiĢ  miniatürlər  1478-c i  ilə  

aiddir  (Dublində,  Çester  Bitti  kitab xanasındadır).  Uzun  Həsənin  oğlu  Sultan 

Xəlim tərəfindən tərtib edilmiĢ bu əlyazması Azərbaycan dilindədir və əlyazmaya 

miniatür əlavə olun muĢdur. 

Bu  dövr  Təbriz  məktəbinin,  habelə  Yaxın  və  Orta  ġərqin  incilərindən  biri 

Nizami "Xəmsə"sinin 1481-ci  ildə tərtib edilmiĢ əlyazmasıdır  (o əlyazmanı saray 

xəttatı  Əbdürrəh im  əl-Yaqubi  tərtib  etmiĢdir  və  hazırda  bu  əsər  Ġstanbulun 

Topqapı mu zeyindədir). Ġki rəssam  ġey xi və Dərv iĢ Məhəmməd bu əlyazmanı 19 

miniatürlə  zəngin ləĢdirmiĢdi. Özünün quruluĢu və kolorit həllinə görə bu rəsmlər 

XIV əsrin əvvəllərinin min iatürlərindən xüsusilə seçilir.  

XV  əsrdə  Təbriz  məktəbinin  təsiri  altında  Azərbaycanın  digər  inzibati-

mədəni  mərkəzlərində  də  miniatür  rəssamlığ ı  in kiĢaf  edirdi.  12  məĢhur  ġərq 

Ģairinin  əsərlərinin  əlyazmasının  toplusu  olan  ġamaxı  "Məcmuə"sindəki 

miniatürlər  ġirvan  məktəbinin  parlaq  nümunələrid ir.  1468 -ci  ildə  yerli  xəttat 

ġərəfəddin  Hüseyn  Sultani  tərəfindən  tərtib  edilmiĢ  "Məcmuə"  8  min iatürlə 

bəzədilmiĢdir  (əsər  Londonda,  Britaniya  muzey ində  saxlanılır).  Min iatürlərdə 

gerçək  həyatın  mü xtəlif  səhnələri  əks  etdirilmiĢdir.  Bakı  rəssami    Əbdülbaqi 

Bakuv inin  mü xtəlif  vərəq lərdə  çəkd iyi  2  min iatür  böyük  maraq  doğurur 

(Ġstanbulda,  Topqapı  muzeyində  saxlanılır).  Bu  min iatürlərin  müəllifi  "Siyah 

qələm" adlanan üslubun mahir ustası  kimi məĢhurlaĢ mıĢdı. 

XV  əsrin  ikinci  yarısında,  xüsusilə  Sultan  Yaqubun  hakimiyyət  dövründə 

Təbriz  yenidən  bütün  müsəlman  ġərqin in  mühüm  siyasi  və  mədəni  mərkə zinə 

çevrild i.  Bu  zaman  miniatürlərlə  bəzədilmiĢ   oxlu  əlyazması  tərtib  edildi.  Xüsusi 

elmi  ədəbiyyatda  bu  əsərlər  "türkman  məktəbi"nə  mənsub  olan  nümunələr  kimi 

təqdim  olunur.  Lakin  qeyd  etmək  vacibdir  ki,  bu  əlyazmaların  əksəriyyəti  Təbriz 

mə ktəbinə mə xsusdur. 

Bu  dövrdə  sənətkarlığın  güclü  yüksəliĢi  xüsusilə  nəzərə  çarp ırdı. 

Azərbaycan  Ģəhərlərində  mü xtə lif  parçalar,  xalçalar,  metal  və  saxsı  məmulatı 

hazırlan ırdı.  Ölkən in  sənətkarlığında  Gəncə,  Bərdə,  Beyləqan,  Naxçıvan,  ġamaxı, 

Bakı, Təbriz və Ərdəbil Ģəhərləri aparıcı mövqe tutmaqda id i.  

XIII-XIV əsrlərdə Azə rbaycanda geniĢ  yayılmıĢ dekorativ-tətbiqi  incəsənət 

növləri arasında keramika aparıcı yer tuturdu. 

---

131 

 

Müəyyən olunmuĢdur ki,  XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan ərazisində bir neçə 

saxsı  istehsalı  mərkəzi  vardı.  Bu  mərkəzlərdə  həm  məiĢət  təyinatlı  məmulatlar, 

həm də binaların ü zlən məsi üçün yüksək keyfiyyətli kaĢılar hazırlan ırd ı. Bu dövrdə 

Azərbaycan  dulusçuluq  sənətinin  ən  zəngin  sahəsini  mayetutumlu  saxsı  istehsalı 

təĢkil  etmiĢdir.  Digər  ġərq  ölkələrində  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  dulusçuluq 

məmu latı  minalan ırd ı (bu əməliyyat hazırlanan  məhsulların  möhkəmliyin i artırmaq 

məqsədilə aparılırdı). 

Dekorat iv-tətbiqi  incəsənətin digər növlərində olduğu ki mi, dulusçu ustalar 

da  yaradıcılıq  prosesində  gerçək  təbiətdən  ilhamlan ır,  artıq  qərarlaĢ mıĢ  bədii 

ənənələri  təkmilləĢdirirdilər.  Sənətkarları  əhatə  edən  bütün  gerçəklik  (bitkilər, 

heyvanlar, quĢlar,  mü xtəlif  məiĢət əĢyaları,  memarlıq elementləri və s.) bu dövrdə 

hazırlan mıĢ  saxsı  məmu latı  bəzəklərində  özünün  ümumiləĢdirilmiĢ  ifadəsini 

tapmıĢdı. 

Saxsı ustaları  mürəkkəb süjet kompozisiyalarını daha çox və böyük ustalıqla 

təsvir edirdilər. Lakin müraciət olunan mövzu dairəsi geniĢ deyildi. Daha ço x təsvir 

olunan  mövzulara  ov  səhnələri  aid  idi.  Firdovsinin  və  Nizamin in  əsərlərindəki 

motiv lər  də  ustaların  diqqətini  cəlb  edir,  bu  isə  saxsı  məmu latının  dekorativ  

tərtibatında öz əksini tapırdı. 

Ustaların  yaradıcılıq  təxəyyülü  nəinki  saxsı  məmu latın ın  hazırlan ması  və 

bəzədilməsində,  habelə  daĢın  bədii  baxımdan  emal  o lunmasında  özünü  büruzə 

verird i.  AbĢeron  yarımadasında  bədii  oymaya  dair  xeyli  maraqlı  abidə  mühafizə 

edilir.  XIII-XIV  əsrlə rə  aid  olunan  bu  abidələrə  sandıq  Ģəkilli  qəbirüstü  daĢlar 

aiddir. 

Həmin  sənduqələr  gözəl  həndəsi  və nəbati  naxıĢlarla  bəzədilmiĢdir.  Öküzün 

qabarıq  təsvirlərinə  malik  olan  daĢ  lövhələr  də  bu  abidələr  qisminə  daxildir.  Lakin 

"Bayıl  daĢları"  adı  ilə  məĢhurlaĢmıĢ  mü xtəlif  vaxtlarda  Xəzər  dənizinin 

dərinliklərində,  Bakı  körfəzində  aĢkar  olunmuĢ  oyma,  yonma  daĢ  nümunələri  daha 

maraqlıd ır.  Bu  qabarıq  lövhələr  üzərində  daĢın  daxilinə  sirayət  etdirilmiĢ  yazılar 

mövcuddur. Ərəb qrafikası əsasında həkk olunmuĢ bu yazılara  nəbati naxıĢlar, insan 

və heyvan təsvirləri ilə əhatə edilmiĢdir.  "Bayıl daĢları" arasında realist ifadə tərzi ilə 

fərqlənən portret  təsvirləri  xüsusilə  diqqətəlayiqdir.  Tədqiqatçılar  ehtimal  edirlər  ki, 

bu kiĢi və qadın təsvirləri aid olduğu dövrün məĢhur Ģəxsləridir. Azərbaycanın baĢqa 

ərazilərində  də  "Bayıl  daĢları"na  bənzər  nümunələrə  təsadüf  edilmiĢdir.  Bunlara  ilk 

növbədə  Ağdam  bölgəsinin  Xaçındarbat  kəndindəki  məqbərənin  üzərində  oyulmuĢ, 

1314-cü  ilə   aid  edilən  mü xtəlif  heyvan  təsvirləri  ilə  (öküz,  mara l,  Ģir,  bəbir  və  s.) 

bəzədilmiĢ nümunələr daxild ir. 

---