Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
132
Azərbaycan ərazisində dəmirin, misin, qızılın və digər metalların mövcudluğu bu əsrlərdə daha bir dekorativ-tətbiqi incəsənət sahəsinin metalın bədii emalının geniĢ surətdə yayılması üçün əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdı. Bu dövrün metal məmulatı nümunələri həm ölkəmizin muzey kolleksiyalarında, həm də xarici ö lkələrdə kifayət qədərdir (mü xtəlif boĢqablar, qazanlar, küplər, Ģamdanlar, quĢ, inək və s. Ģəkilli fiqurlar). Həmin nümunələr həm dekorativ, həm də utilitar (məiĢət) təyinatlıdır. Mənbələrdən məlu mdur ki, XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda metal məmu latın ın hazırlan masın ın mühü m mərkəzləri Gəncə, Bərdə, Naxçıvan, ġamaxı, Təbriz və Ərdəbil olmuĢdur. Orta əsr mənbələrində metal məmulatının hazırlan ması ilə məĢğul olan sənətkarlıq emalatxanaları karxana adlanırdı. Məsələn, Təbriz Ģəhərində zərgərlərin və dəmirçilərin karxanası olması haqqında məlumat verilir. Həmdullah Qəzvini də Naxçıvanın, Gəncənin mis və dəmir mədənlərin i qeyd edir. Son onilliklərdə ġirvanda (Bakı, ġamaxı və s.), Naxçıvanda, Mil düzündə (Örənqala, Qəbələ) aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar nəticəsində xeyli maraqlı və özünəməxsus fiqurlu, maye tutumlu dulusçuluq məmulatı aĢkar edilmiĢdir. XIII- XIV əsrlərdə Azərbaycanda hazırlan mıĢ fiqurlu qablar böyük elmi maraq kəsb edir. Çünki bu material "müsəlman ġərqində heykəltəraĢlıq nümunələrinin olmaması" haqqında köhnə baxıĢı rədd edir. Ġndiyədək Azərbaycan sənətkarları tərəfindən metaldan hazırlanmıĢ xeyli fıqurlu məmulat bizə gəlib çatmıĢdır. Lakin bunlar içərisində ən qiymətlisi 1206-cı ildə istehsal edilmiĢ, hazırda Sankt-Peterburqdakı Ermitaj kolleksiyasında saxlanılan bürünc su qabıdır. Ġnək, buzov və bəbir fiqurlarından ibarət kompozisiyalı, özünəməxsusluğu ilə fərqlənən bu qabı ġirvan sənətkarı Əli ibn Məhəmməd hazırlamıĢdır. Hər üç fiqurun üzərini bəzəyən rəsmlər qabın xüsusilə seçilən məziyyətlərindən biridir. Fiqurlar üzərində ov, ziyafət, nərd oyunu və s. kimi səhnələr, ornamentli motivlər təsvir edilmiĢdir. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan ustaları su və Ģərbət saxla maq, xörək biĢirmək üçün nəzərdə tutulmuĢ iri bürünc, tökmə qazanlar hazırlanması sahəsində böyük uğurlar qazanmıĢdılar. 1399-cü ildə Əbdüləziz ibn ġərifəddin Təbrizinin hazırladığı nadir bürünc qazan metaltökmə texnikasının möcüzəli nümunəsi hesab olunur. Bu qazan Əmir Teymurun Xoca Əhməd Yasəvi məscidinə peĢkəĢi idi. Qazanın ağırlığı 2000 kiloqram, hündürlüyü 158,3 santimetr, diametri 243,4 santimetrdir. Hazırda bu qazan Sankt-Peterburqda, Ermita jda saxlanılır. Qoyunçuluğun mövcudluğu, gözəl təbii boyaq maddələrinin və bitkilərinin olması bu dövrdə xalçaçılığın da inkiĢafı üçün əlveriĢli imkanlar yaratmıĢdı. Azərbaycan xalçaları nəinki daxili tələbatı ödəyir, habelə digər ölkələrə də geniĢ 133
surətdə ixrac edilirdi. Azərbaycan xalçalarının bu dövrdə ölkədən kənarda geniĢ yayıldığını görkəmli Qərbi Avropa və ġərq rəssamlarının əsərlərindəki xalça təsvirləri də təsdiq edir. XV əsrdə baĢlıca olaraq Ģəhərlərdə cəmləĢmiĢ yerli sənətkarlar məiĢət tələbatını ödəyən və bədii əhəmiyyət kəsb edən müxtəlif dekorativ incəsənət əĢyaları hazırlayırdılar. Bu dövrdə Azərbaycan ustaları bedii metal emalı sahəsində daha yüksək səviyyəyə çatdılar. Metaldan silah, məiĢət avadanlığı, mü xtəlif səciyyəli elmi cihazlar hazırlanırdı. Elmi c ihazların hazırlanması iĢində ġirvan ustaları daha böyük uğurlar qazandılar. Bədii metal emalının ġirvan məktəbinə məxsus olan bir nümunəsi (bürünc üstürlab) hazırda ABġ-da, R.Xararin in Ģəxsi ko lleksiyasındadır. Bu üstürlab həm astronomik alət, həm də maraq lı tətbiqi incəsənət nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Bu dövrdə monumental-dekorativ saxsı istehsalı yüksək inkiĢaf mərhələsində idi və dulusçuluq məmu latı istehsalının aparıcı sahəsini təĢkil edirdi. Məscid, xanəgah və məqbərələrin daxili, xarici hissələrinin dekorativ tərtibatında bu istehsal növündən geniĢ istifadə olunurdu. Bu baxımdan 1465-ci ildə Təbrizdə tikilmiĢ "Göy məscid" diqqəti cəlb edir. Burada mü xtəlif tipli, ölçülü, rəngli, təsvirli kaĢılar iĢlənmiĢdir. Məscidin bəzəyində mavi və göy rəngli kaĢılardan daha çox istifadə edilmiĢdir (məh z buna görə də o, " Göy məscid" adı ilə tanınır). XIII-XV əsrlə rdə Azə rbaycanda musiqiçilərlə yanaĢı, xeyli musiq i nəzəriyyəçisi də vardı. Təbriz Ģəhərinin mədəni mühiti Yaxın və Orta ġərq ölkələrində məĢhur olmuĢ musiqiĢünasları - Xacə Nəsirəddin Tusini, Səfiəddin Urməv ini, Əbdülqadir Marağayini, Xacə RizvanĢah ibn Zəki Təbrizini, Hafizi və YusifĢahı yetirmiĢdi. Səfiəddin Urməvi, Xacə RizvanĢah Təbrizi və Əbdülqadir Marağayi Azərbaycan musiqi nəzəriyyəsinin ənənəvi, peĢəkar musiqi məktəblərinin və not yazılıĢı sahəsinin baniləri hesab olunurlar.
olmuĢ, təhsilin i isə Bağdadda almıĢdır. O, ədəbiyyata, tarixə və xəttatlığa dərindən yiyələn miĢ, Bağdadda xəlifənin kitab xanasında əsərlərin üzünü köçürmüĢ, məĢhur alimlərin əsərləri ilə də tanıĢ olmuĢdur. O, əl-Fərabinin və Ġbn Sinanın əsərlərini tədqiq etmiĢ, onların əsasında fərdi musiqi nəzəriyyəsini yaratmıĢ, 12 muğa mın, 6 avazatın və baĢqa əsərlərin müəllifi o lmuĢdur. Təqribən XIII əsrin üçüncü rübündə Səfiəddin Urməvi Təbrizə, Elxanilərin baĢ vəziri, Ģair və ədib ġəmsəddin Məhəmməd Cüveyninin yanına gələrək baĢ vəzirin böyük oğlu ġərəfəddin Haruna musiqi təhsili verməyə baĢladı. Səfiəddin burada yazdığı " Risaleye-ġərəfiyyə" adlı əsərin i də ġərəfəddinə ithaf etmiĢdi. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|