Heydə r ə LĠyev

146 

 

abidəsidir.  Minarədə  abidənin  1256-cı  ildə  memar  Mahmud  ibn  Məqsud  tərəfindən 

tikildiyi göstərilir. 

XIII-XIV  əsrlərdə  bir  çox  mülki  obyektlər  (karvansara,  hamam,  mühəndis 

qurğuları,  xüsusilə  su  təchizatı  Ģəbəkələri)  də  inĢa  edilmiĢdir.  Bunlardan  birini  - 

memar  GuĢtəsif ibn Musa tərəfindən 1388-ci ildə Nardaranda tikilmiĢ hamamı  misal 

göstərməklə kifayətlən mək olar. 

VerilmiĢ  qısa  icmal  göstərir  ki,  monqol  yürüĢləri  nəticəsində  müvəqqəti 

tənəzzül  etmiĢ  Azərbaycan  memarlığı  XIII  əsrin  ikinci  yarısından  etibarən  yeni 

yüksəliĢ mərhələsinə daxil olmuĢdur. Memarlar keçmiĢ dövrlərdən əldə edilmiĢ bilik 

və təcrübəni dirçəltmiĢ, Azərbaycan memarlığına bir ço x yeniliklər gətirmiĢlər. XIII-

XIV  əsrlərin  memarlığı  orta  əsr  Azərbaycan  mədəniyyətinin  inkiĢafı  tarixində 

əhəmiyyətli yer tutur. 

XIII  əsrin  sonlarında  Elxanilər  dövlətinin  tənəzzülü,  ġirvanĢahlar  dövlətində 

vəziyyətin qeyri-sabitliyi  ilə əlaqədar olaraq baĢ vermiĢ qısamüddətli durğunluqdan sonra 

ölkənin  cənubunda  və  Ģimalında  siyasi  hakimiyyətin  mərkəzləĢməsi  mövcud 

Azərbaycan  memarlıq  ənənələrinin  inkiĢafını  təmin  etdi.  XIV  əsrin  sonu  -  XV  əsr 

memarlığının  tərəqqisində  Təbriz  istiqaməti  (ölkənin  cənubunda) və  ġirvan-AbĢeron 

məktəbi (Azərbaycanın Ģimal ərazisində) aparıcı  mövqedə olmuĢdur. Təbriz, ġamaxı 

və  Bakı  bu  memarlıq  məktəblərinin əsas  mərkəzləri  idi.  Ölkənin  cənubunda baĢ  verən 

tarixi hadisələr (sülalələrin tez-tez dəyiĢməsi, digər siyasi olaylar) Təbrizin  me marlıq 

baxımından intensiv inkiĢafına mane ola bilməmiĢdi. 

Bu dövrdə Ģəhərsalma iĢi memarlıq fəaliyyətinin mühüm sahəsi olaraq qalırdı. 

ġəhərsalma təcrübəsi baxımından Təbriz, ġamaxı,  

Bakı  və  Ərdəbil  ən  mühüm  mərkəzlər  sırasında  olmuĢdur.  XV  əsrdə 

Sultaniyyə,  Naxçıvan  və  Gəncə  Ģəhərləri  mühüm  Ģəhərsalma  obyektlərindən  idi. 

Dərbənd Ģəhəri ġirvan-AbĢeron Ģəhərsalma təcrübəsi a xarına qoĢulmuĢdu. 

XV  əsrdə  Ģəhərsalmanın  inkiĢafı  haqqında  ən  aydın  təsəvvürü  Bakının 

timsalında  görə  bilərik.  ġirvanĢahların  iqamətgahının  ġamaxıdan  bu  Ģəhərə 

köçürülməsi,  bir  sıra  obyektlərin,  xüsusilə  saray  kompleksinin  tikilməsi  Bakını  öz 

dövrü üçün intensiv Ģəhərsalma fəaliyyəti meydanına, mərkəzinə çevird i.  

ġirvanĢahlar  sarayı  komp leksi  bu  baxımdan  daha  səciyyəvi  hesab 

olunmalıd ır. Biz indi bu ko mp leksin Bakıda ilk saray ko mpleksi o lduğunu iddia edə 

bilmərik.  ġirvanĢahlar  sarayı  ko mp leksi  təxminən  XV  əsrin    10-cu  illərində 

tikilmiĢdir.  Ən  yüksək  mövqedə  sarayın  ikimərtəbəli  binası  yerləĢir.  Divan xana 

binası  da  bu səviyyədə  saraya  birləĢir.  Əks  tərəfdə,  aĢağıda  türbə və Ģah  məscidi, 

üçüncü  mövqedə  isə  dövrün görkəmli  alimi  Sey id  Yəhya  Bakuvin in  SəkkizguĢəli 

məqbərəsi  yerləĢir.  Məqbərənin  yanında  vaxtilə  mövcud  olmuĢ  məscid  hazırda 

---

147 

 

yoxdur.  ġimal  istiqamətində  saray  tikililərinə  Ģah  hamamı  və  ovdan  birləĢirdi 

(yardımçı  tikililər  də  məh z  bu  mövqedə  idi).  Ko mp leks in  tikintisində  memarlar 

AbĢeronun  yeganə  materialından  -  oyma,  yon ma,  naxıĢlama  təsirinə  asan-lıqla 

məruz qalan əhəngdaĢından istifadə etmiĢlər.  Divanxana və türbədəki alaqapılarda 

daĢ  üzərində  oyma  iĢləri  ö zünün  incəliy i  ilə  insanı  heyrətə  salır.  Ġndiyədək  iddia 

edilird i  ki,  ġirvanĢahların  saray  ko mpleksinin  tikintisində  düĢünülmüĢ  plan 

olmamıĢdır.  Bu  fikir  səhvdir.  Son  illər  ərzində  ġirvanĢahlar  sarayının  planının 

diqqətli  tədqiqi  göstərdi  ki,  saray  ko mpleksi  aydın  surətdə  düĢünülmüĢ  sxe mə 

malikd ir. Bu s xemə əsasən kompleks iki h issəyə (rəsmi iĢlə r üçün və Ģəxsi istifadə 

məqsədli) ayrılır. Ġndiyədək qeyd olunurdu ki, qərb tərəfdən saray divarlarının  əyri-

üyrü  olması  sarayın  ö zülünün  xüsusiyyətləri,  onun  qayalıqda  yerləĢməsi  ilə 

əlaqədardır.  Lakin indi aydındır  ki, bu,  memarın sənət tapıntısıdır. Məhz bu tapıntı 

sayəsində  sarayın  rəsmi  iĢlər  üçün  olan  hissəsinin  dənizə  geniĢ  mənzərəsi  açılmıĢ, 

burada  daha  əlveriĢli  iq lim  Ģərait i  yarad ılmıĢdır.  Saraya  birləĢən  divan xana 

tikilisinin funksiyası problemi indiyədək  mübahisə obyekti olmuĢdur. XIX əsr elmi 

ədəbiyyatında onu məhkəmə üçün yer kimi qiy mətləndirirlər. Lakin feodal ġərqin in 

saray  memarlığ ı  təcrübəsinin  tədqiqi  göstərdi  ki,  divan xana  bütün  saray 

ko mple ksinin  vacib  ele mentidir  və  o,  mü xtəlif  rəs mi  görüĢlər  üçün  nəzərdə 

tutulmuĢdur. Saray komp leksin in tarixi bir neçə daĢüstü yazıda öz əksini tapmıĢdır. 

Məsələn, türbənin alaqapısında göstərilir  ki, türbə ġirvanĢah I Xəlilullah tərəfindən 

inĢa  etdirilmiĢdir  (türbə  ĢirvanĢahın  anası  və oğlu  üçün  nəzərdə  tutulmuĢdur).  Bu 

yazıdan  obyektin  1435-ci  ildə  inĢa  edildiyi  məlu m  olmuĢdur.  Digər  b ir  yazıya 

əsasən  abidənin  memarı  da  aĢkar  ed ilmiĢdir  (memar  Əli  nəinki  türbəni,  habelə 

saray komp leksinin bə zi qurğularını da inĢa etmiĢdir). 

Əsrimizin  20-ci  illərinə  doğru  ġirvanĢahlar  sarayı  yarıdağılmıĢ  vəziyyətdə 

idi.  20-c i  illərdə  burada  təmizlik  iĢləri  aparılmıĢ,  1932-1933-cü  illərdə  isə  bərpa-

təmir  tədbirləri  həyata  keçirilmiĢdir.  1946-cı  ildən  etibarən  burada  əsaslı  bərpa 

iĢləri  görülmüĢ,  saray  kompleksi  həmin  tədbirlər  sayəsində  təxminən  ilkin 

formasına qaytarılmıĢdır. 

Bir  sıra  mənbələrin  məlu matlarına  əsasən,  Təbrizdə  Ağqoyunlu  h ökmdarı 

Sultan  Uzun  Həsən  tərəfindən  iri  saray  ko mpleksi  tikd irilmiĢdi.  Mənbələrdə 

mübaliğəyə  yol  verilir  və  qeyd  edilir  ki,  sarayda  20  min  otaq  mövcud  idi.  Saray 

ko mpleksinin  fərqli  xüsusiyyəti  onun  ərazi  baxımından  böyük  olan bağ daxilində 

yerləĢməsidir.  Ehtimal  etmək  olar  ki,  "HəĢt-behiĢt"  adlanan  bu  saray  kompleksi 

Bakıdakı  saray  ko mp leksindən  əsaslı  Ģəkildə  fərqlənən  prinsiplər  üzrə  inĢa 

edilmiĢdir.  Gü man edilə bilər ki, burada çoxsaylı əlah iddə saraylar  mövcud idi və 

---