Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
158
Monqol dağıntılarından az sonra Azərbaycanda Ģəhərlərin müdafiə istehkamlarının bərpa olunması faktına Beyləqan qazıntılarında da təsadüf edilmiĢdir. Belə ki, Ģəhərin monqol hücumlarına məruz qalmıĢ Ģimal-qərb qala darvazalarının yerləĢdiyi mövqeyinin ən üst təbəqəsində davamsız hörgüyə malik, eni 3 metr olan darvaza bürcü aĢkar olunmuĢdur. Bu bürcün Azərbaycanı iĢğal etmiĢ əski Xarəzm hökmdarı Cəlaləddinin vəziri ġərəf əl-Mülkün Beyləqanda apardığı bərpa iĢləri ilə əlaqədar olduğu sübut edilmiĢdir. Lakin bürc uzun müddət qalmamıĢ, onun davamsız hörgüləri tezliklə uçub dağılmıĢ və Ģəhərin bir sıra baĢqa yerləri kimi bu ərazi də qəbiris tanlığa çevrilmiĢdir. Gəncə Ģəhərinin tikintiləri, o cümlədən qala divarları monqol yürüĢlərindən dörd il sonra (1239-cu ildən) baĢlandı və XIII əsrin ortalarında artıq Gəncə abad Ģəhərə çevrildi. Köhnə Gəncədə həyat 1616-cı ilədək - Ģəhər indiki yerinə köçürülənədək davam etmiĢdir. ġamaxıda monqol hücumlarından sonrakı dövrdə (illəri dəqiq məlum deyildir) tikilmiĢ qala divarları Ģəhərin "ġəhristan" hissəsinə aid edilir. Bu divarların xarici görkəmi XVIII əsrdə rəssam Sergeyevin çəkd iyi Ģəkildən məlu mdur. Qəbələ Ģəhərində aparılmıĢ qazıntılar zamanı məlum olmuĢdur ki, XV əsrin əvvəllərində Ģəhərin "Qala" adlanan hissəsinin (12 hektardan artıq sahəsi var) qala divarları bərpa olunmuĢ və bir hissəsi yenidən tikilmiĢdir. Gü man etmək olar ki, bu iĢi Qəbələnin hakimi Əmir ġücaəddin gördürmüĢdür. Yeni tikilmiĢ qala divarının izləri "Qala"nın Ģimalında Covurluçayla Qaraçay arasında aĢkara çıxarılmıĢdır. Qala divarını xaricdən müĢayiət edən və iki çayı birləĢdirən qala xəndəyi də bu dövrdə qazılmıĢdır. Qala divarı və onun arasına palçıq məhlu lu qoyulmaqla yonulmuĢ iri daĢlardan ibarət olan bürcləri çaydaĢından və biĢmiĢ köhnə kərpicdən tikilmiĢdir. YonulmuĢ daĢlar divarın görünən tərəfinə düzülmüĢ, orta h issələr isə çaydaĢı və biĢmiĢ kərpic qırıqları ilə doldurulmuĢdur. Bəzi yerlərdə divarın görünən hissələrini biĢmiĢ kərpic cərgələri, bəzən isə onların yonulmuĢ iri daĢla birgə istifadəsi müĢayiət edilir. Gö rünür ki, burada qala divarının tikilməsi üçün əsas material Ģəhərin "Səlbir" hissəsinin köhnə divarlarından və Ģəhərin dağıdılmıĢ binalarından əldə olunmuĢdur. Qala bürcləri uzadılmıĢ yarımdairə formasındadır. Bu qala divarları təxminən XVI əsrin sonunadək özünün müdafiə əhəmiyyətini saxlaya bilmiĢdir. Sonralar Ģəhərin Ģərq tərəfini Covurluçayın suları viran etmiĢ və bütün Ģəhər boyunca dərin yarğ an yaranmıĢdır. Beləliklə, "Qala"nın Ģərq tərəfində yeni qala divarı tikməyə ehtiyac duyulmamıĢdır. Burada yarğana nəzarət etmək üçün yalnız qalanın Ģimal-Ģərq küncündə, yarğanın qırağında dairəvi bürc tikməklə kifayətlənmiĢlər. Hə min bürcün qalıqları arxeoloji qazıntılar zamanı aĢkara çıxarılmıĢdır. Bürcün tikintisində (bünövrə hissədə) çaydaĢı, biĢmiĢ köhnə kərpic və palıd ağacından istifadə edilmiĢdir. Bu qala bürcü Qəbələnin sonuncu müdafiə istehkamının qalıq larıdır. 159
Tarixi mənbələrdə Beyləqanın 1403-cü ildə Əmir Teymurun göstəriĢi ilə bərpa olunması haqqında məlumat saxlanılmıĢdır. Beyləqanda aparılmıĢ qazıntılar zamanı bu bərpa iĢlərinin arxeoloji ədəbiyyatda "Kiçik Ģəhər" adı ilə tanınan, Ģəhərin 14 hektarlıq sahəsini əhatə edən hissəsinə aid olduğu dəqiq Ģəkildə müəyyənləĢdirilmiĢdir. Aydın olmuĢdur ki, Ģəhərin bir küncünü (cənub-Ģərqini) hasara almaq üçün çəkilən yeni divar "Kiçik Ģəhər"in qərb və Ģimal tərəflərində tikilmiĢ, Ģərq və cənub tərəfdə isə bu məqsədlə "Böyük Ģəhər"in köhnə divarı bərpa edilmiĢdir. Yeni tikilmiĢ qala divarı bünövrə hissədə iki tərəfdən bir-birinə paralel, biĢmiĢ köhnə kərpiclə torpaq məhlulunda qoĢa divarlar hörüldükdən sonra onların arasındakı boĢluğa torpaq tökməklə yaradılmıĢdır. Xaricdən və daxildən biĢmiĢ kərpiclə hörülən üz divarlarının arasına tökülmüĢ torpaq qatları bu iki divarı bir-birinə bağlayıb 6 metrə qədər enində əzəmətli bir qala əmələ gətirmiĢdir. Üz divarların arasına tökülən torpaq qala divarını xaricdən ("Böyük Ģəhər"in içərisi ilə) müĢayiət edən qala xəndəyindən əldə edilmiĢdir. "Kiçik Ģəhər"in qala divarında (buna arxeoloji ədəbiyyatda "Teymurləng divarı" da deyilir) 33 bürcün olduğu müəyyənləĢdirilmiĢdir. Qalanın üstündən yanla-rına tökülmüĢ torpağın həcmini nəzərə alsaq, qala divarının vaxtilə 7 metrdən yüksək olduğunu söyləyə bilərik. Tarixi mənbələrlə arxeolo ji dəlillər müqayisəli Ģəkildə təhlil edilmiĢ və müəyyən olunmuĢdur ki, "Kiçik Ģəhər"in təsvir etdiyimiz qala divarı Beyləqanın sonuncu qala divarıdır, Əmir Teymurun dövründə (1403) tikilmiĢdir və "Kiçik Ģəhər"in ərazisində (onun qərb və Ģimal tərəfində) bu divara qədər heç bir qala divarı olmamıĢdır. "Kiçik Ģəhər" "Böyük Ģəhər"dən (36 hektarlıq sahədən) yalnız təsvir etdiyimiz qala divarı tikilən zaman, yəni XV əsrin ilk illərində ayrılmıĢ dır. Bu qala divarları cəmi bir əsr mövcud olmuĢ, onun xəndəyinə su da doldurulmamıĢ, XVI əsrə kimi Ģəhər artıq tarix səhnəsindən tamamilə silinmiĢ, xarabalığı arxeoloji obyektə çevrilmiĢdir. Monqol dağıntılarından sonra Azərbaycan Ģəhərlərində eyni zamanda sənətkarlıq ocaqlarının da yenidən fəaliyyətə baĢlaması faktı izlənmiĢdir. Məsələn, Beyləqanın Ģimal darvazasının xəndəyi içərisində aĢkara çıxarılmıĢ iki dulus kürəsi monqol yürüĢlərindən sonra Ģəhərdə dulusçuluq sənətini bərpa etdirmək haqqında göstərilmiĢ cəhdin nümunəsi hesab oluna bilər. Qazıntılar nəticəsində kürələrdən biri tamamilə üzə çıxarılmıĢ və onun XIII əsrin ikinci rübünün baĢlanğıcına aid olduğu müəyyən edilmiĢdir. Bu kürə Beyləqanın sənətkarlar məhəlləsində aĢkara çıxarılmıĢ, 1221-c i il dağıntılarından əvvəl mövcud olmuĢ bütün kürələrdən quruluĢca fərqləndiyi kimi, onda biĢirilmiĢ Ģar-konusvari qablar da öz formasına görə Beyləqanda və ümumiyyətlə, Azərbaycanda əvvəlki dövrlərdən bizə məlum olan Ģar-konusvari qablardan fərqlənir. Bu qabların əksəriyyətinin oturacağı vardır. Kürənin içərisindon 140 ədəd Ģar-konusvari qab tapılmıĢdır. Görünür ki, bu kürə də monqolların ardınca Ģəhərə edilmiĢ növbəti basqın (çox güman ki, gürcü hücumu) zaman ı dağıdılmıĢdır. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|