Heydə r ə LĠyev

176 

 

böyük  maddi  əhəmiyyəti  də  var  idi.  Çünki  Ģiəliy i  qəbul  etməkdən  imtina  etmiĢ 

feodal  əyanları  və  sünni  ruhanilərin  əmlakını  müsadirə  üçün  Səfəvilər  "qanuni 

hüquq"  almıĢdılar.  Hakim  təriqətə  çevrilmiĢ  Ģiəlik  sonralar  mü xalifətçi  cərəyan 

kimi öz ro lunu itirməyə baĢladı. 

ġah  yalnız  dünyəvi  hökmdar  deyildi.  O,  həmçin in  bütün  müsəlman  Ģiələrin 

dini baĢçısı və "dinin himayəçisi" hesab olunurdu. "Səfəviyyə" təriqətinin  mürĢidi, 

rəhbəri olan I ġah Ġs mayılın  müridləri qızılbaĢ əyanları və sıravi əsgərlər id i.  Buna 

görə  də  Ģahın  sıravi  qızılbaĢlarla,  xalqla  əlaqəsi  daha  sıx  və  möhkəm  idi.  I  ġah 

Ġsmayıl  ö zünün  siyasi  düĢmənlərinə  -  sünnilərə  qarĢı  münasibətdə  barıĢmaz  idi, 

lakin  xristian əhalin i h imayə edir və onlara to xun murdu.  Bu, Avropa dövlətləri  ilə 

yaxınlaĢ mağa çalıĢan Səfəvilərin gerçək siyasi marağ ından irəli gəlirdi.  

ġah  Ġsmayılın  daxili  siyasəti  haqqında  məlu matımız  ço x  azdır.  Döv lət 

aparatına  irəli  çəkdiyi  məmu rlar,  sərkərdələr  və  b.  onu  dövrünün  bacarıqlı  dövlət 

və  siyasi  xadimi  kimi  səciyyələndirirlər.  QızılbaĢ  əyanlarının  bir  hissəsi  lap 

əvvəldən  separatçılığa  mey il  göstərir,  mərkəzi  hakimiyyətlə  az  hesablaĢırdılar. 

Lakin  ġah  Ġs mayıl  belələrinə  qarĢı  sərt  davranır,  hətta  özünün  ən  yaxın  

silahdaĢlarına  belə  gü zəĢtə  getmirdi.  QızılbaĢ  əyanlarının  yerlərd ə  möhkəmlənə 

bilməməsi  üçün  onların  yaĢadığı  ərazilər  tez-tez  dəyiĢirdi.  Məsələn,  ġah  Ġs mayıl 

lələsi  Hüseyn  bəy  ġamlın ı  "bəzi  təqsirləri"  üzündən  əmir  ül-ü məra  vəzifəsindən 

azad  edir  və  həmin  vəzifəyə  Məhəmməd  bəy  Ustaclın ı  təyin  edir.  Maraq lıd ır  ki, 

yeni  vəzifə  ilə  bərabər  Məhə mməd  bəy  Hüseyn  bəyin  "ölkəsini"  və  "mü lazim-

lərini" də aldı.  BaĢqa misal:  Əbdül bəy Dədə qorçibaĢı vəzifəsindən azad edildi və 

onun "ölkəsi" (Qəzvin, Sovucbulaq, Rey və Xar) Zeynal xan ġamlıya verild i.  

Ġsmayılın  daxili  siyasətində  mərkəzi  hakimiyyətin  ictimai  dayağının 

geniĢlənməsi  cəhdi  müĢahidə  edilir.  QızılbaĢ  əyanları  ilə  yanaĢı  dövlət  idarəsinə 

oturaq  Ģəhər  əhalisinin  nümayəndələri  də  cəlb  edilməyə  baĢlayır.  ġəmsəddin 

Zəkəriyyə Təbrizinin vəzir vəzifəsinə təyin edilməsi  (1501) b una parlaq  misald ır. 

ġah ona Ģərəf əlaməti o laraq "Azərbaycanın açarı" titulunu vermiĢdi.  ġahın vəkili 

vəzifəsini  Hüseyn  bəy  Lələdən  sonra  Nəcməddin  Məsud  Gilani,  Yar  Əh məd 

Əbdülbaği  Yəzdi,  MirzəĢah  Hüseyn  Ġsfahani  və  Xacə  Cəlaləddin  Məhəmməd 

Təbrizi tutmuĢdular. Adı çəkilənlər Ģəhər əyanlarına məxsus idi.  

Azərbaycan  Səfəvilər  dövlətinin  Osmanlı  Türkiyəsi  və  Orta  Asiyadakı 

ġeybanilər  dövləti  ilə  qarĢılıq lı  əlaqələri  Ģiə-sünni  düĢmənçiliyi  ilə  səciyyəvi  idi. 

Ağqoyunlu  əmirlərin i  "üsyankar  qızılbaĢ  tayfalarına"  qarĢı  mübarizəyə  təhrik 

edən və hətta birbaĢa hərbi yardım göstərən II Sultan  Bayazid Səfəvilərlə ü z-ü zə 

toqquĢmadan 

 

çəkinirdi.  O,  Osman lı  dövləti  ərazisində  Ərdəbil  təriqəti 

mürid lərinin (Kiçik Asiya qızılbaĢların ın) çıxıĢından ehtiyat edirdi.  

---

177 

 

I  ġah  Ġsmayılın  Ġran  feodallarına  qarĢı  mübarizəyə  giriĢ məsindən  istifadə 

edən ġeybani  xan 1507-1508-ci  illərdə Teymurilər sülaləsinə son qoydu, Xorasanı 

tutdu, 1509-cu ildə isə Kirmana viranedici yürüĢlər etdi. Bu za man I ġah Ġsmayılın  

ġirvan  səfərində  olması  özbəklərin  maneəsiz  geri  qayıtmasına  imkan  vermiĢdi. 

Ġsmayıl  ġeybani  hökmdarına  iki  dəfə  elçi  göndərdi,  onu  yürüĢləri  dayandırmağa 

çağırdı. ġeybani  xan ġah Ġsmayıla cavab məktubunda həyasızcasına tələb edirdi ki, 

o,  özbək  hökmdarın ın  adını  məscidlərdəki  xütbələrə  və  kəsilən  sikkələrin  üzərinə 

əlavə etməlidir. ġeybani  xan yazırdı ki, dərviĢlər və onların övladları dövlət idarəsi 

ilə  deyil,  ibadətlə  məĢğul  olmalıdırlar.  I  ġah  Ġsmayıl  cavab  məktubunda  qeyd 

edirdi  ki,  o,  MəĢhəddəki  səkkizinci  Ġmam  Rza  məqbərəsin i  bir  "dərviĢ"  kimi 

ziyarət etmək niyyətindədir və bunun üçün Xorasana qoĢunla gələcəkd ir.  

1510-cu 

ildə  ġah  Ġsmayıl  Xorasana  qoĢun  çəkdi.  QızılbaĢların 

yaxınlaĢ masından xəbər tutan ġeybani xan Heratdan Mərvə qoĢun toplamağa getdi. 

ġah  Ġsmayıl  Mərv  qalasın ı  mühasirəyə  aldı.  ġeybani  xanı  qaladan  çıxarmaq  üçün 

Ġsmayıl  hərbi  h iylə  iĢlətdi.  QızılbaĢlar  qaladan  çəkilib  Ģəhərin  3  fərsəxliy ində  (10 

km) yerləĢdilər.  Eyni zamanda Ġsmayıl sərkərdəsi Əmir  xan Mosulluya bir dəstə ilə 

qalanın  yanında  durmağı  və  ġeybani  xan  qaladan  çıxanda  "qaçmağa  üz  qoymağı" 

tapĢırdı.  ġeybani  xan ġah Ġs mayılın A zərbaycana qayıtdığını  zənn edərək Mərvdən 

çıxd ı  və  Əmir  xanın  dəstəsini  təqib  etməyə  baĢladı.  Beləliklə,  nisbətən  kiçik 

qüvvəyə  malik  ġeybani  xan  Ġsmay ılın  əsas  qoĢunu  ilə  1510 -cu  il  dekabrın  2-də 

döyüĢə girməyə  məcbur  oldu.  Nəticədə  özbək  qoĢunu dannadağın  edildi,  ġeybani 

xan isə həlak o ldu. Salnaməçinin verdiy i  xəbərə görə, bu qanlı döyüĢdə özbəklərin 

itkisi  10  minə çatırdı. Mərv qələbəsi A mudəryaya qədər bütün Xorasanı Ġsmayılın 

hakimiyyəti altına saldı. 

Ağqoyunlu  dövlətinin  aradan  çıxmasına  əmin  olan  II  Sultan  Bayazid  ġah 

Ġsmayıl dövlətini  rəsmi surətdə tanımağa  məcbur olmuĢ və bu münasibətlə 1504 -cü 

ildə  ö z  elçisin i  onun  yanına  göndərmiĢdi.  Elçi  təntənəli  Ģəkildə  qəbul  olunmuĢ , 

Ġsmayıl  məktubunda  Bayazidə  "ata"  deyərək  müraciət  etmiĢdi.  Səfəv ilər  bilirdilər 

ki, yaln ız ö z qüvvələri  ilə  Osmanlı  müdaxiləsinin  qarĢısını almaq onlar üçün çətin 

olacaqdır.  Buna  görə  də  I  ġah  Ġsmayıl  bir  sıra  Avropa  ölkələri  ilə  (xüsusilə  bunda 

daha  çox  marağ ı  olan  Venesiya    ilə)  hərb i  ittifaq  yaratmaq  sahəsində  ciddi  səy 

göstərməyə baĢladı.  

I    Sultan    Səlimin  Os manlı  taxt -tacına  gəlməsi    ilə    Səfəvi-Os manlı 

münasibətləri  düĢmənçilik  xarakteri  aldı.  A zərbaycan  Səfəvilər  dövlətinə  qarĢı 

hərbi  əməliyyata  baĢlamazdan  qabaq  Sultan,  Səlim  Macarıstan  və  Venesiya  ilə 

müqavilə  bağladı,  öncədən  ġeybanilər  tərəfindən  yardım  vədini  ald ı.  Sünni 

üləmaları  tərəfindən  qızılbaĢlara  qarĢı  bütün  müsəlman-sünnilərin  müqəddəs 

---