Heydə r ə LĠyev

21 

 

"Ölkən in baĢ qazisi" vəzifəsi rəs mən tanın madı, vəqf torpaqlar müsadirə edildi, dini 

iĢlərin  idarəsi  icarəyə  verild i  və  nəticədə  islamın  dövlət  aparatındakı  mövqeyi 

zəiflədi. Ġlk  Elxanilərin islama qarĢı  mənfi  münasibətində xristianlığ ın, yəhudiliyin, 

buddizmin, habelə Avropanın xristian dövlətləri baĢçıların ın böyük təsiri o ldu. 

Ġlk  Elxanilərin  dini  siyasəti  yerli  əhali  ilə  gəlmələr  arasında  ziddiyyətin 

artmasına,  ö lkənin  daxili  və  xarici  vəziyyətinin  gərg inləĢ məsinə  gətirib  çıxardı. 

Monqol Ģahzadələri taxt-tac uğrunda apardıqları  mübarizədə bu və ya digər dindən 

istifadə  edir,  bu  vasitə  ilə  öz  məqsədlərinə  nail  olmağa  çalıĢırdılar.  Məhz  bu 

baxımdan  ciddi  addım  atmıĢ  Qazan  xan  (1295-1304)  hakimiyyətə  yiyələn mək 

naminə  uĢaqlıqdan  itaət  etdiyi  bütpərəstlikdən  üz  döndərdi,  isla mı  qəbul  etdi  və 

onu yenidən dövlət dini elan etdi. 

Qazan  xanın  din i  islahatı  islamın  mərkəzi  dövlət  aparatındakı  mövqey ini 

bərpa etdi və bu din rəs mən dövlət dini  kimi  fəaliyyət göstərməyə baĢladı. Dövlət 

fərmanlarında,  sikkə  zərbində,  xütbə  o xunuĢunda  yenidən  islam  ifadələr indən 

istifadə  olundu.  Həmin  islahata  görə,  Qazan  xan  "altıncı  əsr  (h icri)  islam  d ininin  

islahatçısı" kimi tanındı. 

Qazan   xan ın  dini  islahatı  bütpərəstliyin,  xristianlığ ın,  d igər  d inlərin 

mövqelərini sarsıtdı. Ġlk dövrdə inĢa edilmiĢ bütxanalar,  kilsələr, yəhudi  məbədləri 

(sinaqoqlar) dağıdıldı və onların yerində məs cidlə r, xanəgahlar t ikildi. 

Hülaku  xan  geniĢ  əraziyə  malik  olan  dövlət  təĢkil  etdikdən  sonra  köçəri 

zadəganlara  arxalanaraq  ali  hakimiyyət  orqanlarını,  hərbi-siyasi  idarələri  və 

vilayətləri  Ģahzadələrin,  tanın mıĢ  əmirlərin  arasında  böldü.  ġahzadə  YuĢ mut 

Arranın  hakimi  təyin  olundu.  Azərbaycanın  əksər  ərazisində,  xüsusilə  onun Ģimal 

hissəsində  monqolların  güclü  hərbi  dəstələri  məskən  saldılar.  Oturaq  əhalinin  

istismarı,  yerli  feodalların  sıxıĢdırılması  nəticəsində  Hülaku  xan  tezliklə  iqtisadi 

cəhətdən  qüvvətlənmiĢ  və  mərkəzləĢdirilmiĢ  dövlət  təĢkil  etdi.  Onun  hakimiyyəti 

dövründə  Hülakular  dövləti  öz  qüdrətini  və  vahidliyin i  mühafizə  edə  bildi.  Lakin  

köçəri  feodalların  getdikcə  qüvvətlənməsi  Hülakular  dövlətinin  daxilində  mərkəzi 

hakimiyyətə qarĢı çıxıĢ ların baĢ verməsinə və  feodal çəkiĢ mələrin in güclən məsinə 

səbəb  oldu.  Bu  mübarizə  Abaqa  xanın  (1265-1282)  hakimiyyətinin  sonlarında 

gücləndi  və  getdikcə  açıq  Ģəkil  ald ı.  Onun  ölü mündən sonra  hakimiyyətə  Əh məd 

xan  (1282-1284)  sahib  oldu.  Lakin  o,  tezliklə  narazı  qalmıĢ  feodalların  səyi 

nəticəsində  hakimiyyətdən  məhru m  edildi  və  taxta  Arqun  xan  (1284-1291)  çıxd ı. 

Arqun xanın hakimiyyəti dövründə feodal müharibələri daha da gücləndi. Mərkəzi  

hakimiyyətə qarĢı Əmir Novruzun baĢçılığı ilə mübarizə uzun müddət davam etdi.  

Arqun  xanın  ölümündən  (1291)  sonra yeni  elxanın  seçilməsi  uğrunda  ciddi 

çəkiĢ mələr  baĢlandı.  Abaqa  xanın  oğlu  Key xatu  xan  (1291-1295)  feodal 

---

22 

 

müharibələrindən qalib çıxdı və elxan elan olundu. Lakin o, tez bir zamanda feodal 

qrupların ın  əlində oyuncağa çevrildi. 

Bir  ço x  vilayətlərin  hakimləri  ona  qarĢı  çıxdılar.  Mərkəzi  dövlət  aparatı 

zəiflədi və  mü xalif qüvvələrə qarĢı  mübarizə aparmaq  iqtidarını  itirdi. 1295-ci  ildə 

Azərbaycanda  iki  elxan  dəyiĢdi.  Ġri  feodal  q rupların m  kö məy i  ilə  Key xatunun 

əvəzinə  Baydu  elxan  elan  edild i.  Lakin  o,  bir  neçə  aydan  sonra  hakimiyyətdən 

məhru m edildi və Qazan  xan (1295-1304) Qarabağda Hülakular dövlətinin baĢçısı 

elan olundu. 

Köçəri  əmirlər  Qazan  xan ın  siyasətinə  qarĢı  mübarizəyə  qalxd ılar.  Onların  

müəyyən  hissəsi  Azərbaycanın  Ģimalında  (xüsusilə  Arranda)  fəaliyyət  göstərirdi. 

Arranda Arslanoğlunun baĢçılığı  ilə  Qazan  xana qarĢı sui-qəsd təĢkil olundu. Lakin 

sui-qəsdin  üstü  açıldı  və  onun  iĢtirakç ıları  öldürü ldülər.   1297-1298-ci  illərdə 

Azərbaycanın  Ģimalında  Tayçuoğlunun  baĢçılığı  ilə  Qazan  xana  qarĢı  yeni  bir 

qiyam  baĢ  verdi.  Qazan  xan   bu  çıxıĢları  yatıra  bildi  və  mərkəz i  hakimiyyəti 

qüvvətləndirdi. 

Qazan  xanın  ölü mündən  sonra  Hülaku lar  dövlətinin  taxtına  onun  qardaĢı 

Sultan  Ulcaytu  (1304-1316)  çıxdı.  O,  Qazan  xanın  siyasətini  davam  etdirdi, 

mərkəzi  hakimiyyəti  daha  da  qüvvətləndirdi.  Gilan  və  Herat  əraziləri  onun 

dövründə  istila  olundu.  Lakin  Ulcaytudan  sonra  Azərbaycanda  vəziyyət  yenidən 

pisləĢdi.  Elxanilər  taxt -tacına  çıxmıĢ  12  yaĢlı  Əbu  Səid in  (1316-1335)  dövründə 

dövlətin idarəsi baĢ əmir  Çobanın ixtiyarına keçdi.  Bu, ölkədə feodal çəkiĢmələrinə 

təkan  verdi.  Azərbaycandakı  daxili  vəziyyətdən  istifadə  edən  qonĢu  dövlətlər 

Hülakulara qarĢı mübarizəyə qalxd ılar. 

1318-c i  ildə  Xorasanda  Əmir  Yasavur  mərkə zi  ha kimiyyətə  qarĢı  çıxd ı  və 

Hülakular dövlətinin bir sıra vilayətlərini qarət etdi. Həmin ildə  Elxanilərə qarĢı bir 

tərəfdən Misir soltanı, digər tərəfdən isə Qızıl  Orda  xanı hücuma  keçdi. Hü laku lar 

dövləti üçtərəfli təhlü kə qarĢısında qaldı. Qızıl Orda qoĢunu Dərbəndi keçərək Kür 

çayı  sahillərinə  kimi  gəld i  və  əhalini  qarət  etdi.  Hülaku lar  Qızıl  Orda  xanının  

hücumunun daha təhlükəli olduğunu bildikləri üçün əsas qüvvələrini Azərb aycana 

göndərdilər  və  qızılordalıları  geri  çəkilməyə  məcbur  etdilər.  Elxanilər  Ģimal 

sərhədlərini daha da möhkəmləndirdilər. 

1319-cu  ildə  Hü laku lar  dövləti  (Gürcüstan)  ərazisində  Əmir  Quru miĢinin  

baĢçılığı  ilə  mərkəzi  hakimiyyətə  qarĢı  üsyan  qalxdı.  Üs yançılar  Gürcüstandan 

Azərbaycan ərazisinə daxil olub, Təbrizə qədər irəlilədilər.  Naxçıvan Ģəhəri onların 

istinadgahına çevrildi.  Sultaniyyədə üsyançılarla  Elxanilərin qoĢunu arasında ciddi 

vuruĢma  oldu.  Sultan  Əbu  Səid  döyüĢ  meydanına  girdi,  vuruĢmada  böyük  Ģücaət 

göstərdi və üsyançıların ordusu dağıdıldı.  

---