Heydə r ə LĠyev

188 

 

qoĢununa  müqavimət  göstərə  bilməmiĢ,  Ġstanbula  qaçmıĢdı.  Əlqas  Mirzə  də 

osmanlıların  Azərbaycana  üçüncü  yürüĢündə  iĢtirak  etmiĢdi,  lakin  154 9-cu  ildə 

Ģahın əlinə düĢərək Qəhqəhə qalasına salın mıĢ və qətlə yetirilmiĢdi.  

1552-c i  ildə  Sə fəvi  ordusu  müdafiədən  fəal  hücum  ə mə liyyatlarına  keçdi. 

Buna  Ərzuru mdakı  Os manlı  hakimi  Ġsgəndər  paĢanın  Xoy  və  Çuxursəd 

bölgələrinə  basqınları  səbəb  olmuĢdu.  Ona  qarĢı  Ģah  oğlu  Ġsmayıl  M irzənin  

baĢçılığı  altında  qoĢun  göndərdi.  Ərzu ru m  qalası  yaxınlığında  osmanlılar 

qızılbaĢlar tərəfindən məğlub edildilər. 

Osmanlıların  Azərbaycana  yeni  yürüĢlərini  çətinləĢdirmək,  qənimət  əldə 

etmək  məqsədilə  q ızılbaĢ  qoĢunu  Kürdüstandakı  Osman lı  sərhəd  bölgələrin i 

xarabazarlığa çevirdi.  YürüĢlərdən birində böyük qənimət (30  min qoyun, 10  min  

iribuynuzlu  ma l-qa ra  və  3  min  at)  ələ  keçirilmiĢdi.  ġah  Təh masib  bu  hərbi 

əməliyyatda Ģəxsən özü iĢtirak etmiĢdi. 

I  Sultan  Süley man  1554-cü  ilin  yazında  Azərbaycana  dördüncü yürüĢünə 

baĢladı  və  Naxçıvanı  tutdu.  ġah  Bazarçaya  doğru  geri  çəkildi.  DüĢmən in  əsas 

qüvvələri ilə ü z-ü zə gəlməmək taktikasına əməl edən qızılbaĢ dəstələri düĢmənin 

hərəkət  etdiyi  yollara  gözlənilməz  basqınlar  ed ir,  onun  canlı  qüvvəsinə  zərbələr 

endirir  və  xeyli  əsir  alırd ılar.  Tezliklə  kəskin  ərzaq  çatıĢmazlığ ı  hiss  edən sultan 

Naxçıvan Ģəhərini tərk etmədən öncə onu yandırıb, Azərbaycandan Kiçik Asiyaya 

geri  döndü.  Geri  çəkilməkdə  olan  düĢməni  təqib  edən  Səfəvi  qoĢunu  Osmanlı 

ərazisinə  daxil  oldu.  DöyüĢdl  böyük  Osmanlı  dəstəsi  məhv  edild i  və  sultanın 

yaxın adamlarından biri olan Sinan bəy əsir alındı.  

Naxçıvan  və  Ġrəvana  doğru  hərəkətlə  eyni  vaxtda  Sultan  Sü ley man 

Azərbaycana Ģimaldan da zərbə endirməyə cəhd göstərdi. Bu məqsədlə ġirvanĢahlar 

nəslindən  olan  Qasım  Mirzə  yeniçər  dəstəsi  ilə  Kafaya  göndərild i.  Dağıstanda 

Ku mık və Qaytaq hakimin in dəstəsi sultanın göstəriĢi ilə onunla birləĢdi.  Qasım bu 

dəstələrlə Dərbənddən keçərək ġirvana soxuldu. Bu zaman Səfəvi qoĢununun bö yük 

bir  hissəsi  cənuba,  sultanın  əsas  qüvvələri  ilə  müharibəyə  getmiĢ  və  ġirvan 

bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclının sərəncamında cüzi qüvvə qalmıĢdı. Qasım M irzə 

Buğurd qalasını ələ  keçirdi.  Gülüstan qalası ətrafında baĢ vermiĢ həlledici döyüĢdə 

Qasım  Mirzə  Gürcüstan  isə  Osmanlı  hakimiyyəti  altına  keçdi.  Qars  vilayəti 

boĢaldılmıĢ ərazi kimi tanındı və qərara alındı ki, onun əhalisi köçürü lsün. Bağdadla 

birlikdə Ġraqi Ərəb sultanın əlində qald ı. 

1555-c i ildə, osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlanmasından dərhal  sonra ġah 

Təhmasib  dövlətin  paytaxtını  Təbrizdən  Qəzv inə  köçürdü  və ömrünün  sonunadək 

orada  yaĢadı.  Bu  tədbirin  əsas  səbəbi  Təbrizin  hər  dəfə  Osmanlı  iĢğalına  məru z 

qalması idi. 

---

189 

 

XVI  əsrdə  iĢğal  etdiyi  ölkələrin  maddi  ehtiyatları  və  çoxsaylı  canlı 

qüvvələrini  ö z  əlində  cəmləĢdirmiĢ  Osmanlı  imperiyası  in kiĢafının  zirvəsində  idi. 

Azərbaycan  Səfəvilər  dövləti  həm  Osmanlı  ımperiyasına,  həm  də  daim  qızılbaĢ 

ərazisi  olan  Xorasana  soxulan  ġeybanilər  dövlətinə  qarĢı  müharibə  aparmalı 

olmuĢdu.  Osmanlı  diplo matiyası  s ünni  hakimlərini,  o  cü mlədən  də  ġeybaniləri 

"qızılbaĢ  kafirlərə"  qarĢı  müharibədə  Sultanla  birləĢ məyə  təhrik  edird i.  Bu 

müharibədə  Osmanlı  imperiyası  istilaçı,  hüçum  edən  tərəf  idi.  Buna  görə  də 

qızılbaĢlar  öz  strategiyasını  əsas  etibarilə  müdafıə  üzərində  qururdular. 

"YandırılmıĢ ərazi" taktikasından faydalanan qızılbaĢlar hər dəfə Osman lı ordusunu 

geri  dön məyə  məcbur  edirdilər.  Osmanlıların  A zərbaycan  və  qonĢu  ərazilərə 

basqınları  uğursuzluqla  nəticələndi.  Lakin  onlar  Səfəv ilər  dövlətinə  böyük  ziyan 

vurdular. 

Səfəvi  o rdusu  çevik  idi  və  manevretmə  qabiliyyətli  süvari  h issələri  ilə 

tanınırdı.  Buna görə də Səfəvilərin strategiyası bu üstünlükdən maksimu m  istifadə 

etməyə  yönəldilmiĢdi.  QızılbaĢ  süvari  dəstələri  bəzən  düĢməni  geri  çəkilməyə 

məcbur etmək üçün onun üzərinə qəfil basqınlar edir, habelə hücum edən ordunun 

arxasına keçir, ona gözlənilməz zərbələr endirirdilər.  

Azərbaycan  Səfəvilər  dövlətinin  süqutu.  Osmanlı  imperiyasının 

Azərbaycanı zəbt etməsi. ġah Təh masibin  ölü mündən sonra hakimiyyət uğrunda 

Ģahın  iki  oğlu  (Heydər  və  Ġsmayıl)  arasında  kəskin  mübarizə  baĢlandı.  Bu 

hadisələrdən  xeyli  əvvəl  saray  əyanları  arasında  parçalanma  baĢ  vermiĢdi. 

Heydərin  əsas  dayağını  güclü  Ustaclı  tayfası  təĢkil  ed irdi.  Ustaclı  əyanları 

Heydərin  hakimiyyət  iddiasını  müdafiə   etməklə  ö zlərinin  dövlət  aparatındakı 

aparıcı  rollarını saxlamağa çahĢırdılar. Buna qarĢı birləĢmiĢ əksər qızılbaĢ tayfaları 

(Ru mlu,  ƏfĢar,  Türkman,  ġamlı,  Qacar,  Zülqədər,  Bayat,  Varsaq)  Ġsmay ılın 

namizədliyini  müdafıə edir, Ustaclı feodalların ı yüksək vəzifələrdən uzaqlaĢdırmaq 

və onların torpaq mülkiyyətini ələ keçirmək istəyirdilər.  

1576-c ı  il  may ın  14-də  Qə zv ində,  Ģah  sarayındakı  qanh  toqquĢma 

nəticəsində  Ġsmayılın  tərəfdarları  Ģahzadə  Heydəri  öldürdülər.  20  ilə  yaxın  

Qahqəhə  qalasında  həbsdə  saxlanılan  Ġsmay ıl  azad  edild i  və  Ģah  elan  olundu. 

Ustaclı tayfası təqib lərə məru z qald ı. 14 may hadisələrin in iĢtirakçısı o lmuĢ Ustaclı 

əyanlarının ço xu  II ġah Ġsmayılın əmri ilə edam edildi.  

II ġah Ġsmay ıl ö zünün qısamüddətli hakimiyyəti dövründə (22 avqust 1576 - 

24 noyabr 1577) kütləv i cəza tədbirləri  ilə hakimiyyətini  möh kəmləndirməyə cəhd 

göstərdi. Bu hökmdarın ölü mü haqqında mü xtəlif ehtimallar vardır.  Lakin həqiqətə 

yaxın belə bir məlu matı qəbul etmək olar ki, Ģah kütləvi əzablar verdiy inə və Ģiəliyə 

---