Heydə r ə LĠyev



Yüklə 4,67 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə97/232
tarix30.12.2017
ölçüsü4,67 Mb.
#18653
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   232

198 

 

Azərbaycan  Səfəvi  dövlətinin  Ġngiltərə  ilə  əlaqələri  XVI  əsrin  ikinci 



yarısında  təĢəkkül  tapmağa  baĢlamıĢdı.  Məhz  bu  dövrdən  baĢlayaraq  ingilis  ticarət 

burjuaziyası  Vo lqa-Xəzər  yolundan  istifadə  edərək  Azərbaycana,  Ġrana  və 

Hindistana  iqtisadi  müdaxiləyə  çalıĢırd ı.  1562-ci  ildə  Londonda  "Moskva  Ģirkəti" 

yaradıldı.  ġirkət  ticarət  nü mayəndəliklərin i  təĢkil  edir,  onları  Moskva  dövlətinin 

ərazisindən  keçirərək  ġərq  ölkələrinə  göndərirdi.  1562-ci  ildə  ingilis  taciri  Antoni 

Cenkinson  Azərbaycana  gəldi.  1563-cü  ildə  Olkok,  Renn  və  Çini,  1565-1567-ci 

illərdə Conson, Kitçin və Edvards, 1568-1569-cu illərdə isə Edvards, Spark və digər 

ingilis  tacirləri  A zərbaycanda  olmuĢlar.    Ben isterin  və  Deketin  baĢçılığ ı  ilə  1569-

1574-cü  illərdə  Azərbaycanda  olmuĢ  ingilis  tacir  heyətinin  Səfəvilər  dövlətindən 

ticarət  imtiya zları  qoparmaq  istiqamətindəki  cəhdləri  uğursuzluqla  nəticə ləndi. 

"Moskva Ģirkəti" nü mayəndələrin i A zərbaycana altıncı (sonuncu) səfəri 1580-ci ildə 

oldu.  Ġngilisləri    Moskva  dövləti  bazarlarında  möhkəmlən mək,  Azərbaycanda 

ticarətdə  inhisar  mövqeyi  qazan maq  üçün  həyata  keçird ikləri  tədbirlə  nəticəsiz 

qaldı.  Rus  dövləti  ingilis  burjuaziyasının  bu  cəhdlərin in  qarĢısını  qətiyyətlə  aldı. 

Çünki  o,  Cənubi  Qafqazda  (eləcə  də  Azərbaycanda) özü  möhkəmlən mək  istəyirdi. 

Rus  tacirləri  A zərbaycana  ucuz  xammal  mənbəyi  və  əlveriĢli  satıĢ  bazarı  kimi 

yanaĢır,  rus  hökumətindən  xarici  siyasətdə  ardıcıl  və  qəti  mövqe  tutmağı  tələb 

edirdilər. 



Siyasi  quruluĢ,  idarə  sistemi,  hərbi  qüvvələr.  Səfəv i  dövləti  quruluĢ 

etibarilə  Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunlu  dövlətlərinin  ənənələr ini  davam  etdirirdi. 

Dövlətin  tarixin in  ilk  mərhələsində  (  I  Ġsmayılın  dövründə)  sadəliyi  ilə  seçilən 

mərkəzi bürokratik idarə aparatı sonralar xeyli mü rəkkəbləĢdi.  

Dövlətin  baĢında  özündə  ali  dünyəvi  və  eləcə  də  Ərdəbil  "Səfəviyyə"  Ģiə 

ordeninin irsi baĢçısı kimi dini hakimiyyəti təcəssüm etdirən Ģah dururdu. Müstəbid 

hakimiyyətinin  bu  teokratik  çaları  onun  mövqeyini 

xeyli  dərəcədə 

möhkəmləndirirdi. 

ġahın  yanında  məĢvərətçi  səslə  dövlət  aparatında  yüksək  mövqe  tutan 

Ģəxslərdən  və  Azərbaycan  tayfalarının  ən  nüfuzlu  əmirlərindən  ibarət  olan  Dövlət 

ġurası - Ali məclis fəaliyyət göstərirdi.  Venesiyalı Allessandrinin  məlu matına görə, 

bu  Ģura  12  nəfərdən  ibarət  idi.  O,  I  Təh masib  dövründə  Ģuranın  iĢini  belə  təsvir 

edirdi: "ġah yerdən çox da yüksək olmayan taxtda əyləĢirdi və arxasında oğlanları, 

xüsusilə  Ģahın  diqqət  dairəsindən  çıxmayan  müavin i  Heydər  Mirzə  otururdu.  4 

nəfərdən ibarət Ģah müavin ləri heyəti qarĢıda otururdu. ġah suallar verir, oturanların 

rəyini soruĢurdu. Onlardan hər biri ö z fıkrini  ifadə edərkən ayağa qalxır və ucadan 

danıĢaraq Ģaha yaxınlaĢırd ı  ki, həmkarları onu eĢidə bilsin. Əgər  mü zakirə  zamanı 

Ģah maraq lı bir Ģey eĢidirdisə, bu (onun iĢarəsi ilə), yüksək məĢvərətçilər tərəfındən 



199 

 

qeydə alınırd ı və ço x vaxt hökmdar ö zü onu dəsti-xətti ilə yazırd ı. Beləliklə, hər kəs 



növbə  ilə  Ģahın  xahiĢinə  əməl  edir,  öz  fıkrini  söyləyirdi.  Məsələnin  mahiyyətinə 

dair  Ģahda  Ģübhə  qalmırd ısa,  o,  birinci  toplantıda  həll  olu nurdu.  ġahın  Ģübhəsi 

olurdusa, bütün Ģuranın rəyinə qulaq asır, sonra isə onu Ģəxsən nəzərdən keçirir və 

həll ed irdi". 

Səfəvi  dövlətinin  ərazisi  iki  hissəyə  (divan  vilayətlərinə  və  xassə 

vilayətlərinə),  yəni  dövlət  torpaqlarına  və  Ģah  ailəsin in  mülklərinə  bölünürdü.  Bu 

bölgüyə uyğun olaraq onlar ü zərində idarəçilik üçün iki  xüsusi qurum  mövcud idi: 

divani-məmalik   və  divani-xassə.  Bu  idarə lər  Səfəvi  dövlətinin  əsas  ma liyyə 

müəssisələri  sayılırdı.  Divani-xassəyə  aid  olan  vilayətlər  Ģəxsən  Ģaha  və  Ģah 

ailəsin in  digər  nü mayəndələrinə  məxsus  idi.  On lar  Ģah  müvəkkilləri  -  vəzirlər 

tərəfındən  idarə  olunurdu.  Xassə  torpaqları  sırasına  Ərdəbil  mahalından  baĢqa 

Ġsfahan, Fars və Heratdakı ərazilər də daxil idi.  

ġahın  istər  dünyəvi,  istərsə  də  dini  iĢlərdə  tamhüquqlu  mü avin i  olan  vəkil 

Ģahdan  sonra  ikinci  Ģəxs  sayılırdı.  Vəzifənin  əhəmiyyəti  onda  görünür  ki,  bu 

mövqedə olmuĢ ilk Ģəxs I Ġsmayılın tərbiyəçisi (lələ) Hüseyn bəy ġamlı id i. AzyaĢlı 

I  ġah  Təhmasibin  dövründə,  yuxarıda  göstərildiyi  kimi,  vəkalət  vəzifəsi  qızılbaĢ  

əmirləri  arasında  amansız  mübarizə  obyektinə  çevrilmiĢdi.  Bu    vəzifədə  qızılbaĢ 

tayfaları baĢçılarından Div Sultan Ru mlu, Çu xa Sultan Təkəli və Hüseyn xan ġamlı 

ardıcıl surətdə bir-biri ilə əvəz olun muĢdular. 

Səfəvi y ığ ma qoĢunlarının baĢçısı əmir-ül-üməra (xanlar  xanı)  id i.  Hərb i  iĢ 

bütövlüklə azərbaycanlıların əlində olduğu üçün bu vəzifə A zərbaycan əyanlarının 

inhisarında  idi.  Bu  vəzifən i  tutanlar  arasında  Məhəmməd  bəy  Ustaclı  (Çayan 

Sultan),  onun  oğlu  Bayazid  Sultan,  Hüseyn  xan  ġamlı,  Abdulla  xan  Ustaclı  və  b. 

vardı. 

ġahın  Azərbaycan  tayfalarının  döyüĢçülərindən  ibarət  olan    xüsusi  hərbi 



dəstəsinə  qorçibaşı  rəhbərlik  edirdi.  Bu  vəzifənin  əhəmiyyəti  I  ġah  Təh masibin 

dövründə  xüsusilə  artdı,  halbuki  onun  sələfın in  vaxtında  qorçibaĢı  siyasi  həyatda 

gözəçarp mayan sima id i.  Sonralar bu vəzifəni Ģaha son dərəcə yaxın olan qorçibaĢı 

Sevindik  bəy  ƏfĢar,  Allahqulu  bəy  ƏfĢar,  Qulu  bəy  ƏfĢar  kimi  Ģəxslər  tutdular. 

Qulu  bəy  ƏfĢarın  Məhəmməd  Xudabəndənin  sarayında  böyük  nüfuzu  vardı. 

QorçibaĢıların təqribən hamısı ƏfĢar tayfasından idi. 

Mülki idarəçiliy in ənənəvi baĢçısı vəzir idi.  I ġah Ġs mayılın  dövründə vəzir 

nüfuza  malik  deyild i.  Çünki  vəkil  və  əmir  əl-ü məra  dövlət  idarəçiliyi  iĢlərində 

hakim  mövqe  tuturdular.  I  ġah  Abbasın  hakimiyyətinə  qədər  vəzirin  vəzifəs i 

maliyyə  əməliyyatları  ilə  məhdudlaĢırdı.  Vəzir  əsasən  dövlət  xəzinəsi  və  saray 

müəssisələrinin  mədaxil və  məxaricinə nəzarət edird i.   Vəzirlər arasında Zəkəriyyə 



Yüklə 4,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   232




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə