Heydə r ə LĠyev

200 

 

Keçəçi,  Qazi  Cahan  Qəzvin i,  M ir  Cəfər  Savəci,  Əh məd  bəy  Nur  Kamal  Ġsfahani, 

Xacə Sədəddin Ġnayətulla Xu zani və Məsum bəy Səfəvini göstərmək olar. Məsum 

bəy Səfəvi "divan əmiri  ikən yüksək vəzarət vəzifəsinə ucaldılmıĢdı və Ģahın daimi 

rəğbətini qazan mıĢdı". 

Vəqfləri  idarə  edən  dini  təsisatın  baĢında  sədr  dururdu.  Sədr  həmçinin 

mü xalifətçi,  bidətçi  təlimlərin  qarĢısını  almalı,  Ģiəliy in  yayılmasına  çalıĢ malı  idi. 

Birinci  sədr  Mövlana  ġəmsəddin  Lahici  hələ  Lah icanda  yeniyetməlik  dövrünü 

keçirən Ġs mayıhn tərbiyəçisi olmuĢdu. Mövlana ġəmsəddin ona Quranı, fars və ərəb 

dillərini  öyrətmiĢdi.  Qazi  Məhəmməd  KaĢani,  Sey id  ġərifəddin  Əli  ġirazi, 

Nizamədd in  Əbdülbaqi  Yəzd i,  Cəmaləddin  Məhəmməd  Astrabadi  də  sədr 

vəzifəsini tutmuĢdular. 

Bəzən  vəzir  və  sədr  vəzifəsini  eyni  zamanda  iki  Ģəxs  icra  cdirdi.  Bunlar 

arasındakı vəzifə bölgüsü ərazi prinsipi üzrə həyata keçirilirdi. Onlardan biri divan 

ərazisinə, o biri xassə (sülalə) mülklərinə nəzarət ed ird i.  

Maliyyə idarəsinin baĢında duran müstovfı əl-məmalik idi. O, verg i aparatına, 

büdcənin  təĢkilinə  nəzarət  edir,  vergi  siyahılarını,  hərbi  və  mü lki  vəzifəli  Ģəxslər 

üçün  məvacibi,  pulları  və  mü kafatların  növlərini  təsdiq  edirdi.  Vergi  borcları  ü zrə 

xəzinədar da mövcud idi (müstovfiyi-bəkaya). 

Saray  təsərrüfatı  rəhbəri  (naziri-buyutat)  Ģah  və  hakim  sülalə  ü zvlərinin, 

eləcə  də  saray  əyanlarının  mən zil,  paltar,  əy ləncə  və  zinətə  olan   tələbat  və 

ehtiyacların ın  ödənilməsinə  nəzarət  edird i.  Onun  idarəçiliyində  kitab xanalar, 

mü xtəlif  anbarlar,  tövlələr,  sikkəxana,  cəbbəxana,  eləcə  də  sarayda  yerləĢən  tikiĢ, 

zərgərlik,  dəmirçilik,  bədii  və  digər  emalatxanalar  var  idi.  O,  saray  mətbəxini  də 

idarə edirdi. 

Ərdəbil  ordeni  mü rid lərinin  geniĢ  yayılmıĢ  Ģəbəkəsinin  baĢçısı  xəlifət  əl-

xüləfa  idi.  Səfəv ilər  öz  müridlərin in  yaxĢı  təĢkil  edilmiĢ  Ģəbəkəsi  sayəsində  lazım 

olan vaxtda geniĢ ərazidə yayılmıĢ qızılbaĢ tayfalarının ö z bayraqları altına cəlb edə 

bilird ilər.  Ġsmay ılın ən yaxın silahdaĢlarından biri ordenin  iĢlərinə nəzarət edən və 

özünü bacarıqlı sərkərdə kimi göstərmiĢ Ru mlu tayfasından olan Xadim bəy Xü ləfa 

idi.  Bu  vəzifəni  yalnız  qızılbaĢ  tayfalarının  imtiyazlı  təbəqəsinin  nümayəndələri 

tuturdular. Xəlifət əl-xüləfa Ģahın orden iĢləri üzrə müavin i hesab olunurdu. 

Mərkəzi  saray  aparatında  digər  vəzifələr  də  vardı.  Sarayda  baĢ  təĢrifat 

məmu ru  eĢikağası  və  yaxud  eşikağasıbaşı  idi.  O,  əsasən,  tabeliyində  böyük 

xid mətçilər  Ģtatı  -  yavərlər,  yasavullar,  qapıçılar,  carçılar  və  b.  olmaqla  saray 

yığıncaqlarında və təntənələrində təĢrifatı idarə edirdi. 

Mirşikarbaşı  Ģahın  ov  tədbirlərin in  baĢçısı  idi.  Ovçubəyilər,  Ģahin 

saxlayanlar (quĢçular) və b. ona tabe idilər. Ov yaln ız əyləncə  xarakteri daĢımayan 

---

201 

 

mühü m  tədbir  sayılırd ı.  ġahdan  və  onun  məiyyətindən  əlavə,  on  minlərlə 

döyüĢçünün,  heyvanları  qovan  kəndlilərin  iĢtirak  etdiyi,  geniĢ  əraziləri  əhatə  edən 

böyük ov mərasimləri əslində hərbi manevrləri xatırladırd ı.  

Mühtəsib  əlməmalik  (dövlət  mühtəsibi)  -  Ģəhər  bazarlarını  nəzarətdə 

saxlayan, əmtəələrə qiy məti təsdiq edən mərkəzi aparat  memuruna deyilirdi. Onun 

vəzifəsi  ticarətin  düzgün  aparılmasına,  ölçü  və  çəkilərə  əməl  olun masına, 

fırıldaqçılığa  yol  verilməməsinə  nəzarət  etmək  id i.  Mühtəsib  əl-məmalikin  bütün 

vilayətlərdə ö z nü mayəndələri vardı. 

Mərkəzi  aparatda  münşi  əl-məmalik  -  dövlət  katibi,  müəyyər    əl-məmalik  - 

pul  iĢinə  rəhbərlik  edən,  möhrdar  -  Ģahın  möhürünü  saxlayan,  miraxurbaşı  – 

mehtərlərin rəisi,  mehmandarbaşı -  xarici, səfırlərin və qonaqların qəbuluna baxan 

rəis, süfrəçibaşı, halvaçı- başı, münəccimbaşı və b. vəzifə sahibləri çalıĢırdı. 

Səfəvilər  dövründə  Azərbaycan  ərazisi  Ģah  caniĢinləri  -  bəylərbəyilər 

tərəfindən  idarə  o lunan  vilayətlərə  bölünmüĢdü.  Bəylər  bəyilər  (mənbələrdə  daha 

çox ərəbcə sinoniminə - əmir əlüməraya rast gəlmək o lur) yaln ız Azərbaycan hərbi 

əyanları tərəfındən təyin  edilirdilər. Onlar öz məmu rları tərəfindən əhalidən yığılan 

vergiləri  xəzinəyə  göndərir,  müəyyən  miqdarda  hərbi  qüvvə  saxlayırdılar. 

Bəylərbəyilər  Ģahın  əmri  ilə  hərb i  yürüĢlərdə  iĢtirak  etməyə  borclu  idilər.  On ların 

daxili iĢlərdə böyük müstəqilliyi vard ı. 

Əyalət  idareçiliyi  sistemi  bir  ço x  cəhətdən  mərkəzi  idarəçiliyə    oxĢar  idi. 

Bəzi  bəylərbəyilər  o  qədər  güclü  idilər  ki,  ö z  saraylarının   zənginliyi  baxımından 

Ģahı  təqlid  edirdilər.  Misal  üçün,  Abdulla  xan  Ustaclı  1549 -cu  ildə  ġirvan 

bəylərbəyi vəzifəsinə təyin olundu və ölənədək (17 il ərzində) bu vəzifədə qaldı. O, 

ġirvan  əyanlarının  separatçı  qiyamlarını  yatırmağa  və  burada  hakimiyyətini  möh -

kəmləndirməyə nail olmuĢdu. Bundan sonra Abdulla  xanın nüfuzu o qədər artmıĢdı 

ki,  hətta  dayısı  I  ġah  Təhmasib  də  onunla  hesablaĢırdı.  Cen kinson  öz  qeydlərində 

Abdulla  xanın  əzəmətli,  təmtəraq lı  sarayın ın  təsvirinə  xeyli  yer  ayırmıĢ,  onu 

"ġirvan kralı" adlandırmıĢdı. 

Qüdrətli  qızılbaĢ  əyanları  bəylərbəyi,  əmir  əl-ü məra  və  hakim    kimi 

vilayətləri  ço x  vaxt  irsi  olaraq  idarə  edird ilər.  Qarabağ  və  Astrabad  Qacar 

tayfasının,  ġirvan  və  Çu xu rsəd  Ustaclı  tayfasının,  Təbriz  Təkəli  və  Türkman  

tayfaların ın,  Fars vilayəti Zü lqədər tayfasının,  Girman  ƏfĢar tayfasının,  Həmədan 

Təkəli tayfasının, Herat ġamlı tayfasının nü mayəndələri tərəfındən idarə olunurdu. 

Bəylərbəyiliklərin  irsiliy inə  ən  bariz  misal  mərkəzi  Gəncə  olan  Qarabağ 

bəylərbəyiliyidir.  XVI  əsrin  40-cı  illərində  buranın  bəylərbəyi  vəzifəsinə  ġah  

Təhmasib  ġahverdi  Ziyadoğlu  Qacarı  təyin  etdi.  Ziyadoğlu  nəsli  Qarabağı  k içik 

fasilələrlə XIX əsrin əvvəlinədək  idarə etmiĢdir. Qacarlar Qarabağın sakinləri  kimi 

---