29
sonra Xorasan əmirləri ilə ittifaq bağladı, Toqa Teymur xanı padĢah elan etdi və
Çobanilərə qarĢı mübarizəni gücləndirdi. ġey x Həsən Cəlairi 1339 -cu ildə Bağdada
çəkilərək Toqa Teymuru hakimiyyətdən məhru m etdi, onun əvəzinə Key xatu xan ın
nəslindən olan Cahan Teymu ru hakimiyyətə gətirdi. 1340-cı ildə ġey x Həsən
Cahan Teymuru ta xtdan saldı, ö zünü padĢah elan etdi və beləliklə, Bağdadda
Cəlairilər dövlətinin əsası qoyuldu.
ġey x Həsən Cəlairi Azərbaycana olan iddialarından əl çəkmə miĢdi. Onun
1340, 1341 və 1344-cü illərdə Azərbaycanı ələ keçirmək cəhdləri boĢa çıxdı.
Azərbaycan ərazisi ġey x Həsən Cəlairin in ölü mündən sonra, 1359 -cu ildə onun
oğlu ġey x Üveys tərəfindən Cəlairilər dövlətin in tərkib inə daxil edildi. Çobani
əmirlərin in bir hissəsi Naxçıvana toplaĢdı və sonradan Əxicuğun baĢçılığ ı altında
birləĢib Arrana gəldi, burada məskən saldı. Onlara qarĢı göndərilən Cəlairi qoĢunu
Əmir Piltənin xəyanəti nəticəsində məğ lubiyyətə düçar oldu. ġeyx Üveys Bağdada
doğru geri çəkildi. Təbriz yenidən Əxicuğun ixtiyarına keçdi. 1359-cu ilin
payızında Fars hakimi Məhəmməd Müzəffər A zərbaycana hücum etdi və Təbrizə
daxil oldu. Lakin bir həftədən sonra ġeyx Üveys yenidən Azərbaycana gəldi və
Təbrizi tutdu. Beləliklə, A zərbaycan Cəlairilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu.
Cəlairilər dövlətinin ərazisi Azərbaycan, Ġraq-i Ərəb, Ġraq-i Əcəm, Gü rcüstan və
Ermənistanı əhatə edirdi.
ġey x Üveys dövründə Azərbaycanın təsərrüfat və mədəni həyatında
nəzərəçarpacaq canlan ma baĢ verdi. Suvarma kanalları çəkild i, memarlıq abidələri
inĢa olundu, kənd təsərrüfatını in kiĢaf etdirmək üçün müəyyən Ģərait yaradıldı.
Lakin ölkədə vaxtaĢırı olaraq üsyanlar baĢ verir, q iyamlar qalxırd ı. 1364-cü ildə
ġirvanĢah Kavus Cəlairilər dövlətinə qarĢı çıxd ı və müstəqillik uğrunda
mübarizəyə baĢladı. Bu dövrdə Cəlairilər dövlətinin digər hissəsində - Bağdadda da
qiyam baĢ verdi və buna görə ġeyx Üveys ġirvana səfərini təxirə saldı. O, Bağdada
getdi və qiyamı yatırdı.
ġey x Üveysin Bağdadda olmasından istifadə edən ġirvanĢah Kavus iki dəfə
Qarabağa gəldi və əhalinin bir hissəsini (ġirvanın iĢçi qüvvəsinə olan ehtiyacını
ödəmək məqsədilə ġirvana köçürdü. Cəlairi qoĢunu Bayram bəyin baĢçılığı ilə
1367-c i ildə ġirvana da xil o ldu və 3 ay ərzində ġirvanda qaldı. Kavus ölkənin
vəziyyətini nəzərə alıb Cəlairilərlə danıĢıqlara baĢladı. Bayram bəy ġirvanı ələ
keçirdi və Kavusu sultanın hüzuruna apardı. Lakin 3 aylıq həbsdən sonra ġeyx
Üveys onu yenidən ġirvana hakim təyin etdi.
ġey x Üveysin ölümündən sonra hakimiyyət onun oğlu Sultan Hüseynə
(1374-1382) qismət oldu. Cəla irilər dövlətinin da xilində feodal özbaĢınalığı
gücləndi. ġirazda ġah ġüca, Diyarbəkirdə Qaraqoyunlu Qara Məhəmməd
30
Cəlairilərin hakimiyyətini qəbul etmədilər. ġah ġüca 1376-cı ildə Cəlairi qoĢununu
məğ lubiyyətə uğratdı və Təbrizə daxil o ldu. Təbriz Ģəhəri 4 ay müddətində onun
əlində qaldı. Lakin ġah ġüca vaxtının ço x hissəsini eyĢ-iĢrətə sərf etdi, dövlət iĢləri
ilə məĢğul olmadı. 0, 1377-ci ildə Azərbaycana qayıtmıĢ Sultan Hüseynə qarĢı dura
bilməd i və ġiraza döndü. Ucanda keçirilmiĢ qurultayda Qaraqoyu nlu Bayram
Xacəyə və Qara Məhəmmədə qarĢı mübarizə aparmaq qərarına gəlmiĢ Cəlairilər
yürüĢə baĢladılar və onları itaətə cəlb etdilər.
Lakin buna baxmayaraq, Cəlairilər dövləti ərazisində feodal müharibələri
kəsilməd i. 1378-ci ildə Bağdad əmirləri mərkəzi hakimiyyətə qarĢı çıxd ılar, 10
minlik ordu ilə soltanın yay iqamətgahı olan Ucan Ģəhərinə hücum etdilər. Cəlairi
qoĢunu vaxtında düĢmənin qarĢısını aldı və onu məğlubiyyətə uğrada bild i.
Azərbaycanı tutmaq niyyətlərindən əl çəkməyən ġiraz hakimi ġah ġüca
1381-c i ildə yenidən Təbrizə tərəf irə lilədi. La kin o, tezliklə ġira za qayıt ma lı oldu.
Vəziyyəti sabitləĢdirmək, getdikcə artan dövlət xərclərin i ödəmək üçün
Sultan Hüseyn əhalinin üzərinə verg ilər qoydu və varlılardan böyük məbləğdə pul
aldı. Vilayət hakimləri, dövlət məmurları və vergi toplayanlar lazımi dövlət
nəzarətin in olmaması üzündən əhalini hər vasitə ilə talamağa baĢladılar. Bu hal
xalq kütlələri arasında narazılığın artmasına səbəb oldu.
Sultan Hüseynin qardaĢı Sultan Əh məd oturaq əhalinin və yerli feodalların
narazılığından istifadə edərək hakimiyyətə yiyələnməyə səy göstərdi. O, 1382-ci
ildə Muğana və Arrana getdi, tez bir za manda xey li qoĢun topladı və Təbrizə tərəf
irəlilədi. Əh məd qardaĢını ö ldürərək taxtda oturdu və 1410-cu ilə qədər (fasilələrlə)
Azərbaycanda hökmran lıq etdi.
Sultan Əh mədin hakimiyyətə gəlməsi dövlətin siyasi və iqtisadi həyatında
əhəmiyyətli dəyiĢiklik əmələ gətirməd i. Feodal müharibələri davam edirdi. Sultan
Əh mədin qardaĢı Sultan Bayazid Təbrizdən qaçdı və Sultaniyyə hakimi o lan Əmir
Adilin yanına getdi. Adil vəziyyətdən istifadə edərək Bayazidi sultan elan etdi və
Təbrizə tərəf irəlilədi. Sultan Əh məd Əmir Adilə müqavimət göstərmək iqtid arında
olmadığı üçün Naxçıvana gəldi. Əmir Adil Təbrizə daxil olduqdan sonra Sultan
Əh mədi təqib etdi. Lakin onun bir sıra əmirləri Əh mədin tərəf inə keçdilər. Buna
görə də Adil Təbrizi tərk edərək geri qayıtdı. ġəhər yenidən Əh mədin ixtiyarına
keçdi. Lakin Sultan Əh məd bu dəfə Təbrizdə çox qala bilməd i. Onun ikinci qardaĢı
Bayazid ġey x Əli və Əli Ba rəkin baĢçılıq etdikləri Bağdad qoĢunu ilə birlikdə
Azərbaycana soxuldu. Su ltan Əh məd Ucana getdi və ordu tədarükü ilə məĢğul
oldu. Buna ba xmayaraq, Sultan Əh məd hərbi qüvvələrə, xüsusilə ə mirlə rə etibar
etmədi. Buna görə də o, Naxçıvana gəldi və Qaraqoyunlu Qara Məhəmmədlə ittifaq
bağlayaraq onun qoĢunu ilə Bağdad əmirləri üzərinə hücuma keçdi. Tərəflər