“Hidrologiya”

ola bilər. böhran Reynolds ədədinə müvafiq sürət böhran sürəti adlanır və 
aşağıdakı kimi ifadə edilir: 
H
v
v
b
b
Re
=
 
Laminar hərəkətdə ancaq aşağıdakı hallarda təsadüf olunur: 
1. Yüksək özlülüklü mayelərin hərəkəti zamanı; 
2. Yeraltı suların hərəkəti zamanı; 
3. Kapilyar borucuqlarda mayenin hərəkəti zamanı; 
4. Buzlaqların hərəkəti zamanı; 
Çaylarda, kanallarda və ümumiyyətlə  təbii süxurlarda hərəkət  əsasən 
turbulent xarakterlidir. Turbulent hərəkət rejimində sürətin zamandan asılı olaraq 
qiymət və istiqamətinin dəyişməsinə sürət pulsasiyası deyilir. 
 
 Axının hər bir nöqtəsindəki ani sürət vektorunun (U) koordinat oxlarına 
proyeksiyası  U
x
, U
y
  və  U
z
 olarsa, onda sürət vektorunun proyeksiyalarını belə 
yazmaq olar: 
1
1
1
z
z
z
y
y
y
x
x
x
U
U
U
U
U
U
U
U
U
+
=
+
=
+
=
 
burada, 
x
U
, 
y
U
, 
z
U
- zamana görə ortalaşdırılmış    sürətdir və yerli sürətlər 
adlanır.
- müvafiq oxlar boyu sürət pulsasiyalarıdır. 
1
1
1
,
,
z
y
x
U
U
U
Əgər bir nöqtədə cihazla ani sürət ölçülərsə, onda şəkil 3.7-də göstərilən 
qrafik alınar.  
Laminar hərəkətdə pulsasiya olmur və suyun hissəcikləri qarışmadan hərəkət 
edir. 
Çaylarda suyun hərəkətinin turbulent olması nəticəsində gətirmələr bir yerdən 
başqa yerə nəql edilir və ümumiyyətlə, çaylarda gedən bütün fiziki proseslər üçün 
turbulentliyin böyük əhəmiyyəti vardır. 
 
2
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

Çayların termik (istilik rejimində) turbulentlik əsas rol oynayır. Hava 
soyuduqda, turbulent qarışma nəticəsində çayın suyu dərinlik boyu tez soyuyur. 
Əgər havanın temperaturu 0
0
-yə yaxın olarsa, o zaman buz zərrəcikləri  əmələ 
gəlməyə başlayır. Turbulent axında buz zərrəcikləri su səthi ilə  bərabər dibdə  də 
əmələ gəlir və belə hallarda daxili buz yaranır. 
Böyük çaylarda səthdə buz örtüyü əmələ  gəldikdən sonra su daha soyumur. 
Dib buzu və xəşəm buzu suyun sürəti böyük olduqca daha tez əmələ gəlir, çünki 
turbulent qarışma prosesi gedir. Açıq səthdə buz örtüyü əmələ gəldikdən sonra o, 
soyuq havanın təsirinin qarşısını alır.  
Turbulent qarışma nəticəsində bir-birinə yaxın olan su həcmləri arasında 
mübadilə gedir və əlavə müqavimət yaranır. Bu müqaviməti qiymətləndirmək üçün 
virtual öxlülük məfhumundan istifadə edilir.  
Dinamiki özlülükdənfərqli olaraq, virtual turbulent özlülük canlı en kəsikdə 
eyni temperaturda axın şəraitindən asılı olaraq daimi qalmır və dəyişir.  
Turbulentlikdən əmələ gələn toxunma gərginliyi: 
dY
dU
A
⋅
=
τ
 
olur. 
Onda çayda suyun hərəkəti zamanı əmələ gələn ümumi toxunma gərginliyi 
belə hesablanır: 
dY
dU
A
dY
dU
A
dY
dU
t
)
(
1
+
=
+
=
+
=
μ
μ
τ
τ
τ
 
burada, 
1
τ
-laminar hərəkətdə  əmələ  gələn toxunma gərginliyi; 
t
τ
-turbulentlikdən 
əmələ gələn toxunma gərginliyi; 
μ
-dinamiki özlülük; A-virtual turbulent özlülük; 
dY
dU
-sürət qradiyenti.  
Çox vaxt çaylarda suyun hərəkəti zamanı özlülükdən  əmələ  gələn toxunma 
gərginliyi nəzərə alınmır. Toxunma gərginliyi belə ifadə olunur: 
dY
dU
A
⋅
±
=
τ
 
Suyun hərəkəti zamanı istiliyin yayılmasını belə ifadə etmək olar: 
dY
dT
dY
dT
K
C
Q
p
γ
ρ
−
=
−
=
0
 
burada, 
γ
ρ
=
K
C
p
-istilikkeçirmə əmsalı;  
dY
dT
-temperatur qradiyenti, 
α
ρ
γ
=
=
p
C
K
, 
α-istilikkeçirmədir, m
2
/san. 
Onda    
dY
dT
C
Q
p
αρ
−
=
0
   yazmaq olar. Deməli, α-kinematik özlülük əmsalına 
bənzər bir əmsaldır. Turbulent axında hər hansı bir maddənin nəql olunan miqdarı 
belə ifadə olunur: 
Y
S
M
∂
∂
−
=
ε
, 
burada, ε-kütlənin turbulent mübadilə əmsalıdır. 
 
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

12. Yeraltı suların mənşəyi və təsnifatı. 
 
Yer səthinə düşən yağıntıların torpağa hopan və yerin daha dərin qatlarına 
süzülən hissələri heç də suyun ümumi dövranından kənarda qalmır. Belə ki, onlar 
ya buxarlanaraq atmosferə qayıdır, ya bulaqlar şəklində yer səthinə  çıxaraq çay, 
göl, bataqlıq suları ilə qovuşur və ya yeraltı yollarla bilavasitə dənizə tökülür. 
Yeraltı sular maye, sülb və buxar halında olur. O, ya sərbəst halda süxurların 
çatlarında, məsamələrində və torpaqda ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə sirkulyasiya edir 
və ya molekulyar hərəkət qüvvəsi nəticəsində süxur və torpaq hissəcikləri səthində 
qalaraq, fiziki cəhətdən onlarla bağlı olur. Su bir sıra mineral birləşmələrin 
tərkibinə daxil olaraq maddələrin kristallik quruluşunun yaranmasında iştirak edir 
və beləliklə, onlarla kimyəvi cəhətdən əlaqəli olur. Yerin daxilində olan bütün su 
növləri bir-birilə  sıx  əlaqədə olmaqla və müəyyən  şəraitdə bir növdən başqasına 
keçməklə, vahid dinamik müvazinət sistemi saxlayır.  
Yer qabığının yuxarı  təbəqəsi yeraltı suların yayılma  əlamətinə görə iki 
zonaya ayrılır:  aerasiya zonası  və su ilə doymuş zona. Adətən su aerasiya 
zonasında süxur boşluqlarını  və  məsamələri bütünlüklə doldurmur, əgər doldursa 
da bu müvəqqəti xarakter daşımaqla hər yerdə müşahidə edilmir.  
Su ilə dolmamış boşluqlar və  məsamələrdə su sirkulyasiya edir. Doymuş 
zonada süxur məsamələri su ilə tamamilə dolur. 
Aerasiya zonasında, bilavasitə yerin səth hissəsində torpaq suyu olur. Su 
torpaq daxilində  hər üç halda müşahidə edilməklə bir haldan başqasına keçir. 
Torpaqda olan suyun çox hissəsi hissəcikləri ilə molekulyar hərəkət qüvvəsilə 
bağlıdır. Bu heç də suyun hərəkət etməsinə mane olmur. Buna görə də su torpağın 
dərinliklərinə süzülür, səthinə qalxır və buxarlanaraq atmosferə daxil olur. Doymuş 
zonanın müəyyən dərinliyində qrunt suları yayılmışdır. Qrunt suları süxurların 
məsamələrini və boşluqlarını doldurur. Yeraltı sulara yer qabığının daha böyük 
dərinlikdə yerləşən laylarında da rast gəlinir. Bunlar layarası sulardır. 
Yeraltı suların əmələ gəlməsi çox mürəkkəb şəraitdə baş verir. Yeraltı suların 
mənşəyi haqqında bir sıra nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. İki nəzəriyyə daha geniş 
yayılmışdır. 
1.  İnfiltrasiya nəzəriyyəsi-XIII  əsrin  əvvəlində fransız fiziki Mariotta irəli 
sürmüşdür. Bir qədər sonra M.V.Lomonosov infiltrasiya nəzəriyyəsinin 
geokimyəvi  şərhini vermişdir. Belə ki, o, süxurların kimyəvi tərkibi ilə onların 
daxilində sirkulyasiya edən yeraltı suların arasındakı əlaqəni müəyyən etmişdir. 
 
1
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---