1947-ci ildə Bakı hidrometoroloji rəsədxanasının yaranması
ilə və səth
sularının hidroloji öyrənilməsi genişlənir. Gəncə, Mingəçevir, Naxçıvan,
Lənkəran və Quba şəhərlərində ixtisaslaşdırılmış hidroloji stansiyalar təşkil
olunur. Ərazi üçün tipik sayılan Qudyalçay, Gürmükçay, Gəncəçay, Gilançay
və Təngərud hövzələrində axım elementlərinin təyini dəqiqləşdirilir.
Qlyasioloji işlərin təşkili ilə əlaqədar 1950-ci ildən qar örtüyü, 1956-cı
ildən buzlaqları rejimi və onların çayların qidalanmasındakı rolu tədqiq
olunmaqla başlayır. Bir neçe ildən sonra bu tədqiqatlarda vertolyotdan da
isifadə olunmağa başlayır.
1921-1962-ci illər arasında Azərbaycanda 132
çay üzərində müxtəlif dövrlü
396 hidrometrik məntəqə olmuşdur, yəni hər 200 km
2
ərazidə bir məntəqə
yerləşmişdir.
1978-ci ildən sonra nəşr olunan “hidroloji illik”lərin tomu VII-dir. Son kitab
1988-ci ilin məlumatlarını əhatə edir.
Azərbaycanın səth sularının təbiətinin öyrənilməsi sahəsində EA Coğrafiya və
Energetika institutlarının, Bakı Dövlət Universiteti, Hidrometeorolji Komitə, Su
təsərrüfatı institutu, “Azərsu” təsərrüfat layihə, Hidrotexnika və Meliorasiya və s.
təşkiltalarının müəyyən əməyi olmuşdur.
4
Behruz Melikov
Behruz Melikov
3. Təbiətdə suyun paylanması və su dövranının tərkib hissələri
.
Su, yerin coğrafi təbəqəsindəki canlıların həytında böyük əhəmiyyətə
malikdir. O təbiətdə baş verən fiziki, kimyəvi və bioloji proseslərin demək olar ki,
hamısında iştirak edir. Yerin inkişafının ilk dövründə, yəni onun səthində
temperatur bir neçə min dərəcə azaldığı dövrdə oksigen
və hidrogendən ilkin su
buxarları əmələ gəlmişdir. Yer qabığının sonrakı inkişaf tarixi bilavasitə su ilə
əlaqədar olmuşdur. Ərimiş halda olan minerallar kütləsi tədricən soyuduqda suyun
bir hissəsi yüksək təzyiq altında bərkiyərək su buxarlarını digər qazlarla birlikdə
məhlul şəklində özündə saxlayır.
Yer qabığının sonralar daha da soyuması nəticəsində su buxar halından maye
halına keçərək planetin səthində əmələ gəlmiş ilkin çökək sahələrə yığılmışdır.
Təqribən 2.5 milyard davam edən dövr ərzində sərbəst halda olan suyun miqdarı
sabit qalmışdır. Hal-hazırda baş verən bəzi proseslər nəticəsində su möhkəm
birləşmələrə daxil olur və beləliklə bilavasitə su halında ola bilmir. Lakin yer
qabığının dərin qatlarında əks prosesə rast gəlinir. Belə ki, yüksək təzyiq və
temperatur şəraitində yenidən müəyyən miqdarda su əmələ gəlir.
Yer kürəsində suyun ümumi miqdarı 1.386
⋅10
9
km
3
-dir
və bu bizim planetin
kütləsinin 0.03% -ni təşkil edir. Bunun təqribən 94% -i dünya okeanı, qalan
hissəsini isə yeraltı suları təşkil edir. Yer kürəsindəki okean və dənizlər vahid
dünya okeanını əmələ gətirir.
Ümumi sahəsi 510 mln. km
2
olan yer kürəsinin 361 mln. km
2
sahəsini
dünya okeanı və 149 mln. km
2
quru təşkil edir. Belə ki, okean və dəniz sularının
qurunun sahəsindən 2.4 dəfə çoxdur (cədvəl 1.). Quru və su sahələri Yer kürəsində
qeyri- bərabər paylanmışdır. Qurunun çox hissəsi şimal yarımkürəsində, yalnız
19.1% -i isə cənub yarımkürəsindədir.
Yer kürəsinin quru hissəsi axarlı və axarsız sahələrə bölünür: 117 mln. km
2
axarlı, qalan 32 mln. km
2
isə axarsız sahələrdir. Çayların axımı bilavasitə okean və
dənizlərə tökülən quru hissəsinə
axalı sahə deyilir.
Yer kürəsinin su ehtiyatı çox böyükdür. Okean və dənizlərdə olan suyun
ümumi həcmi dəniz səviyyəsindən hündürdə olan qurunun həcmindən 13 dəfə
artıqdır. Əgər bu su bərabər şəkildə yer kürəsinə yayılarsa, onda 2.5 km
qalınlığında su layı əmələ gətirər.
Cədvəl 3.1.
Okeanın və qurunun Yer kürəsində paylanması.
Okeanlar Sahə,
mln.km
2
Materiklər Sahə,
mln.km
2
Sakit
Atlantik
Hind
Şimal Buzlu
178.7
91.7
76.2
14.8
Avrasiya
Afrika
Şimali
Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya və Okeaniya
Antarktida
54.0
30.1
24.2
17.8
8.9
14.0
1
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Son hesablamalara görə Yer kürəsində mövcud olan buzlaqların həcmi 25-26
mln. km
3
-ə bərabərdir. Bu böyük buz və qar kütləsi əriyərsə, onda okean və
dənizlərin səviyyəsi 80 m-dən artıq qalxa bilər. Quru sularının 230 min km
3
–i
göllərdə, 1.2 min km
3
isə çaylardadır.
Axım yer səthində qeyri-bərabər paylanmışdır. Belə ki, çayların ümumi axım
həcminin 98%-i bilavasitə okean və dənizlərə tökülür, qalan 2% -i axarsız
sahələrdə qalır. Axarsız sahələrdə əmələ gələn 700 km axımını 426 km
3
–i Xəzər,
Aral, Balxaş göllərinin paylarına düşür, digər axarsız sahələrdə olan axımı isə
275 km
3
-dir.
Hidrologiya bir elm sahəsi kimi son 110-130 ildə formalaşmışdır və
onun başlıca tədqiqat obyekti təbitdə suyun dövranıdır. Təbiətdə su dövranı
aşağıdakı
sxem üzrə baş verir; atmosfer yağıntıları düşür; səth axımı və yeraltı
sular əmələ gəlir; yeraltı və səth suları ağırılıq qüvvəsinin təsiri altında çay
dərələrinə axır və çaylar yaranır; yağış sularının bir hissəsi torpaq ötüyündə
toplanır və sonra buxarlanaraq atmosferi su buxarları ilə doydurur; okeanın
səthinə düşən yagıntılar da buxarlanır; atmosferdəki su , buxarı kondensasiya
edərək ( suyun buxar halından maye halına keçməsi kondesasiya adlanır )
yağıntı şəklində okean və materiklərin sərhinə düşür. Bu proses fasiləsiz olaraq
davam edir.
Təbiətdə su dövranın ən vacib xüsusiyyəti onun hidrosferin bütün sularını
birləşdirməsi, əlaqələndirməsidir. Bu su dövranın hərəkətverici qüvvəsi Günəşin
istilik enerjisi və ağırlıq qüvvəsidir. İstiliyin təsiri altında su buxarlanır,
kondensasiya baş verir. Ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında yağış damcıları düşür,
çaylar axır, yeraltı və torpaq suları hərəkət edir.
Təbiətdə su dövranı atmosferi, okeanı,
litosferi, torpaq örtüyünü, çayları,
gölləri, biosferi əhatə edir.
Atmosferdə müxtəlif hava axınları rütübəti bir ərazidən başqa əraziyə
hərəkət etdirir və son nəticədə atmosfer yağıntıları müşahidə edilir. Çoxillik
dövrdə quruya 765 mm, okean səthinə 1140 mm və yer kürəsinin sərhində
isə orta hesabla 1030 mm yağıntı düşür ( 1 il ərzində ). Materiklərə düşən
yağıntının miqdarı, materiklərin səthindən buxarlanan suyun miqdarından
çoxdur. Bu əlavə rütübəti quruya okean səthindən hava axınları gətirir. Bunun
nətiçəsində materiklərin su ehtiyatları çoxalır.
Atmosferdə su buxarının əsas mənbəyi dünya okeanıdır (86%
rütubət
okeandan və 14% qurudan).
2
Behruz Melikov
Behruz Melikov