“Hidrologiya”
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 12. Yeraltı suların mənşəyi və təsnifatı.
Samur çayından Samur-Abşeron kanalı ilə götürülən suyun miqdarı isə 227 m 3 /san ya 852.0 mln m 3 dir. Respublikamızın ərazisində formalaşmış su ehtiyatları (10.3 km 3 ) gur sulu illərdə və qıt sulu illərdə isə orta çoxillik axımın 0.66 hissəsini təşkil edir. Çay axımı tərəddüdünün çoxillik dövr üçün tədqiqi göstərir ki, sinxronluq həmişə gözlənilmir., gur sulu və qıt sulu illərin davam etmə müddəti müxtəlifdir. Bununla belə, axımın ekstremal kəmiyyətlərinin təkrarlanmasında müəyyən sinxronluq vardır. Gur sulu və qıt sulu illər çox vaxt ərazinin bütün çaylarına deyil, müəyyən hövzələr və ya müəyyən fiziki-coğrafi vilayəti əhatə edə bilər. Məsələn, 1963-cü il bütün Respublika ərazisi çayları üçün gur sulu il idi, amma Kürün sol və sağ sahil qolları üçün isə ekstremal çox sulu ilə olub. 1968-ci il Araz hövzəsi çaylarından başqa Respublikanın digər çayları üçün ekstremal gur sulu il olub. 1969-cu il Araz hövzəsi çayları üçün ekstremal sulu il olub, amma ərazinin digər çayları üçün orta sulu və ya qır sulu il olub. 1939-cu il Kür hövzəsi çayları üçün gur sulu il olduğu halda bilavasitə Xəzərə tökülən çaylar üçün qıt sulu il olub. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti artdıqca su mənbələrinə təsiri də artır. Respublikamızın su ehtiyatlarının 2/3 hissəsi qonşu ərazilərdən daxil olduğundan Kür, Araz və digər çayların yuxarı hissələrində suyun götürülməsi və axımın öz əksini respublikamızın ərazisində göstərir. Belə ki, Kür çayını suları müyyən dərəcə Türəkiyə sahəsində istifadə olunur, Gürcüstanda Taşis-Kar kəndindən aşağıda artıq 14 suvermə ilə 50 m 3 /san artıq su əkin sahələrinə axıdılır. Gürcüstan ərazisində Kür suları ilə suvarılan torpaqların ümumi sahəsi 30 min ha-dan artıqdır. Qabırrı çayı üzərində yerləşən 14 suvarma kanalının ən böyükləri Yuxarı Samqar (30 m 3 /san) və aşağı Samqar (35 m 3 san)-dir. Hal-hazırda Qabırrı çayı ilə suvarılan torpaqların sahəsi 100 min ha-a yaxındır. Bu çayın suyu demək demək olar ki, Gürcüstan ərazisində büs-bütün götürüldüyündən Mingəçevir su anbarına gəlib çatmır. Qanıx çayı suyunun xeyli hissəsi (42.3 m 3 /san) Alazan və Baş magistral kanallarla götürülüb 45 min ha-dan artıq əkin sahəsi suvarılır. Su anbarları və su tənzimləmə qovşaqlarının ilbəil artması axımın təbii rejiminə təsir edən amillərdir. Azərbaycan ərazisində çay sularından geniş istifadə olunur. Respublikamızın suvarma kanallarının uzunluğu 50 min km-ə yaxındır. Suvarılan torpaqların sahəsi 1.300 min ha-a yaxındır. Kür çayı hövzəsindən müxtəlif məqsədlər üçün götürülən sular onun təbii axımını 853m 3 /san-dən (26.9 km 3 ) 537 m 3 /san (16.9 km 3 ) kimi yəni 316m 3 /san (10 km 3 ) azalmışdır. Hal hazırda hər il 8 km 3 -ə yaxın su əkin sahələrinin suvarılmasına, 4 km 3 sənayeyə və 0.4 km 3 isə su təminatı kommunal sahələrə sərf olunur. Çay sularından təkcə suvarmada deyil, xalq təsərrüfatının digər sahələrində də istifadə edilir və xüsusiyyət ilbəil artır. Deməli, hər adama düşən suyun miqdarı da tədricən azalır. Su ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunub onların qorunması hər bir xalqın ümdə vəzifəsidir. 3 Behruz Melikov Behruz Melikov 12. Yeraltı suların mənşəyi və təsnifatı. Yer səthinə düşən yağıntıların torpağa hopan və yerin daha dərin qatlarına süzülən hissələri heç də suyun ümumi dövranından kənarda qalmır. Belə ki, onlar ya buxarlanaraq atmosferə qayıdır, ya bulaqlar şəklində yer səthinə çıxaraq çay, göl, bataqlıq suları ilə qovuşur və ya yeraltı yollarla bilavasitə dənizə tökülür. Yeraltı sular maye, sülb və buxar halında olur. O, ya sərbəst halda süxurların çatlarında, məsamələrində və torpaqda ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə sirkulyasiya edir və ya molekulyar hərəkət qüvvəsi nəticəsində süxur və torpaq hissəcikləri səthində qalaraq, fiziki cəhətdən onlarla bağlı olur. Su bir sıra mineral birləşmələrin tərkibinə daxil olaraq maddələrin kristallik quruluşunun yaranmasında iştirak edir və beləliklə, onlarla kimyəvi cəhətdən əlaqəli olur. Yerin daxilində olan bütün su növləri bir-birilə sıx əlaqədə olmaqla və müəyyən şəraitdə bir növdən başqasına keçməklə, vahid dinamik müvazinət sistemi saxlayır. Yer qabığının yuxarı təbəqəsi yeraltı suların yayılma əlamətinə görə iki zonaya ayrılır: aerasiya zonası və su ilə doymuş zona. Adətən su aerasiya zonasında süxur boşluqlarını və məsamələri bütünlüklə doldurmur, əgər doldursa da bu müvəqqəti xarakter daşımaqla hər yerdə müşahidə edilmir. Su ilə dolmamış boşluqlar və məsamələrdə su sirkulyasiya edir. Doymuş zonada süxur məsamələri su ilə tamamilə dolur. Aerasiya zonasında, bilavasitə yerin səth hissəsində torpaq suyu olur. Su torpaq daxilində hər üç halda müşahidə edilməklə bir haldan başqasına keçir. Torpaqda olan suyun çox hissəsi hissəcikləri ilə molekulyar hərəkət qüvvəsilə bağlıdır. Bu heç də suyun hərəkət etməsinə mane olmur. Buna görə də su torpağın dərinliklərinə süzülür, səthinə qalxır və buxarlanaraq atmosferə daxil olur. Doymuş zonanın müəyyən dərinliyində qrunt suları yayılmışdır. Qrunt suları süxurların məsamələrini və boşluqlarını doldurur. Yeraltı sulara yer qabığının daha böyük dərinlikdə yerləşən laylarında da rast gəlinir. Bunlar layarası sulardır. Yeraltı suların əmələ gəlməsi çox mürəkkəb şəraitdə baş verir. Yeraltı suların mənşəyi haqqında bir sıra nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. İki nəzəriyyə daha geniş yayılmışdır. 1. İnfiltrasiya nəzəriyyəsi-XIII əsrin əvvəlində fransız fiziki Mariotta irəli sürmüşdür. Bir qədər sonra M.V.Lomonosov infiltrasiya nəzəriyyəsinin geokimyəvi şərhini vermişdir. Belə ki, o, süxurların kimyəvi tərkibi ilə onların daxilində sirkulyasiya edən yeraltı suların arasındakı əlaqəni müəyyən etmişdir. 1 Behruz Melikov Behruz Melikov İnfiltrasiya nəzəriyyəsinə görə yeraltı sular yalnız yer səthinə düşən yağıntıların yerə hoparaq su keçirməyən süxur layları üzərində yığılması nəticəsində əmələ gəlir. Bu hopmuş yağıntı suları su keçirən layda hərəkət edərək bulaqlar şəklində yer səthinə çıxa bilir. 2. Kondensasiya nəzəriyyəsi-XIX əsrin ikinci yarısında alman alimi Folqar vermişdir. O, infiltrasiya nəzəriyyəsini tamamilə inkar edərək göstərir ki, yeraltı sular yalnız atmosferdə olan su buxarının torpaq səthindən müəyyən dərinlikdə kondensasiyaya uğraması nəticəsində yaranır. Torpaqda su buxarının kondensasiya prosesinin dərk edilməsində rus alimi A.F.Lebedevin xidməti xüsusilə böyükdür. O, özünün şəxsi müşahidəsi və təcrübəsi əsasında sübut etmişdir ki, yeraltı suların əmələ gəlməsi yağıntı sularının infiltrasiya etməsi, həm də su buxarının torpaq – qrunt daxilində kondensasiyaya uğraması nəticəsində yaranır. Yeraltı suların hər iki qida mənbəyi eyni vaxtda fəaliyyət göstərir. Onların hər birinin rolu, yeraltı suların formalaşmasında iştirak edən fiziki-coğrafi amillərin xarakterindən asılıdır. Belə amillərə misal olaraq, süxurların su keçirmə qabiliyyətini, relyefi, yağışın yağma intensivliyi və davamiyyəti, qar örtüyünün əmələ gəlmə şəraiti və ərimə intensivliyini, havanın temperaturu və rütubətliyini, bitki örtüyünün növünü və onun suya olan tələbatını göstərmək olar. A.F.Lebedevə görə su buxarının atmosferdən torpağa daxil olması hava kütləsinin hərəkətindən asılı olmayıb, yalnız su buxarının elastiklik fərqi ilə müəyyən edilir. Onun Odessa yaxınlığında apardığı təcrübələr göstərmişdir ki, çox vaxt gecələr havada olan su buxarının sıxlığı torpaqdakı su buxarının sıxlığından böyük olur və bunun nəticəsində atmosferdəki su buxarının torpağa keçməsi üçün lazımı şərait yaranır. Bu yolla əmələ gələn kondensasiya sularının miqdarı yağıntıların ümumi miqdarının 15-20 % -ni təşkil edir. Lakin bəzi hallarda su buxarının kondensasiyası üstünlük təşkil edir. Məsələn, qumlu səhra və yarımsəhralarda gecə havanın kəskin soyuması nəticəsində kondensasiya prosesi daha sürətlə gedir. Burada yağıntılar çox az düşür, demək olar ki, bütünlüklə torpaq səthindən buxarlanmaya sərf olunur. Bunun nəticəsində yeraltı suların qidalanmasında yağıntıların rolu cüzi olur. 2 Behruz Melikov Behruz Melikov A.F.Lebedev göstərir ki, yeraltı suların çox az bir hissəsi yerin nüvəsindən (yuvenil sular) su buxarlarının kondensasiyası hesabına əmələ gəlir. Beləliklə torpaq-qrunt təbəqəsində su buxarının kondensasiyaya uğraması, yuvenil suların və yağıntı sularının infiltrasiyası hesabına yaranır. Bu proses çox zaman təbiətdə eyni vaxtda baş verir. Süxur və torpaqların su-fiziki xassələri. Süxur və torpağın sululuq xassəsi, onların məsaməliyi, nəmlik tutumu, nəmliyi, suvermə, sukeçirmə və kapilyarlığı ilə səciyyələnir. Süxur və torpaqda olan boşluqların ümumi həcminə məsaməlilik deyilir. Bunun miqdarı (n), məsamələrin həcminin (V 1 ) süxurun ümumi həcminə (quru halda) (V 2 ) faizlərlə olan nisbəti kimi müəyyən edilir: 100 2 1 • = V V n % . Məsaməlilik süxurun təşkil olunduğu hissəciklərin böyüklüyündən, formasından və yerləşmə xarakterindən asılıdır. Süxurdakı hissəciklər nə qədər bircins, eyni formalı və nə qədər kürəyəbənzər olarsa, məsaməlilik bir o qədər çox olar. Süxurun və torpağın özündə müəyyən miqdarda su saxlama qabiliyyətinə nəmlik tutumu deyilir. Nəmlik tutumu tam, kapilyar və molekulyar olur. Süxur və ya torpaqda olan məsamələrin tamamilə su ilə doldurulması üçün tələb olunan suyun miqdarına tam nəmlik tutumu deyilir. Tam nəmlik tutumu suyun həcminin süxurun ümumi həcminə faizlərlə olan nisbəti kimi tapıldıqda, o məsaməliyə bərabər olur. Məsələn, əgər tutumu 100 sm 3 olan menzurkanı quru qumla doldursaq, onda quma 35-40 sm 3 su əlavə etmək olar. Bu miqdarda su, qumun tam nəmlik tutumuna bərabər olur. Əgər menzurkada suyun sərbəst surətdə axmasına imkan verilsə, suyun hamısı axmayıb, bir hissəsi kapilyar və molekulyar qüvvələr hesabına qumda qalacaqdır. Kapilyar qüvvələrin təsiri ilə süxurların saxladıqları müəyyən miqdarda suya mütləq nəmlik tutumu deyilir. Bu zaman su məsamələri doldurmur, yalnız hissəciklərin səthini örtür. Təbii şəraitdə vahid zamanda süxur və ya torpağın daxilində olan suyun ümumi miqdarına onun nəmliyi deyilir. Nəmlik, təbii halda olan nəm süxur və ya torpaq nümunəsi çəkisinin, həmin 105-110 0 C temperaturda qurulduqdan sonra çəkisinə olan faizlərlə nisbəti kimi müəyyən edilir. Su ilə doymuş süxurun ağırlıq qüvvəsi təsiri nəticəsində müəyyən miqdarda sərbəst axım verməsinə suvermə qabiliyyəti deyilir. Süxur və ya torpağın verdiyi suyun həcminin süxurun ümumi həcminə olan nisbəti suvermə əmsalı adlanır. Suvermə əmsalı narın, dənəvər süxurda iri dənəvər süxurlara nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Məsələn, bu əmsal torflu süxurlarda 40-80%,qumlu və qumsal süxurlarda 25-15%, gilli-qumlu süxurlarda 10-15% təşkil edir. Suvermə əmsalı nə qədər böyük olarsa, suvermə sürəti də bir o qədər çəx olar. Süxur və ya torpağın suvermə xassəsinin çayların yeraltı sularla qidalanmasından və torpaqların qurudulması üçün tədbirlərin görülməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Süxur daxilindən keçə biləcək suyun miqdarı onları sukeçirmə qabiliyyəti adlanır. Sukeçirmə qabiliyyəti süxurlarda olan məsamələrin miqdarından, 3 Behruz Melikov Behruz Melikov böyüklüyündən və yerləşmə xüsusiyyətindən asılıdır. Bütün süxurlar sukeçirmə qabiliyyətinə görə üç qrupa ayrılır: sukeçirən (çınqıl, çaydaşı, qum və s.), sukeçirməyən (gil, çatlı olmayan kristallik süxurlar) və zəif sukeçirən (gilli qumlar, gillicə və s.) Süxurların sukeçirmə qabiliyyəti kəmiyyətcə süzülmə əmsəlı ilə səciyyələnir. Süxur və ya torpaqda olan kapilyar borularda səthi gərilmə qüvvəsinin təsiri nəticəsində suyun müəyyən hündürlüyə qalxmasına kapilyarlıq deyilir. Kapilyarlıq kəmiyyətcə kapilyarın qalxma hündürlüyü ilə səciyyələnir. Bu göstərici süxur və ya torpaqda olan kapilyar məsamələrin ölçüsü kiçildikcə artır (cədvəl 1). Cədvəl 1. Süxurların kapilyarlığı. Süxurlar Kapilyarın qalxma hündürlüyü İri dənəli qum Orta dənəvər qum Narın qum Qumluca Gil Gillicə 2.0-3.5 12-35 35-120 120-350 350-650 650-1200 Təbiətdə yeraltı suların yerləşmə şəraiti və onların keyfiyyəti müxtəlif olduğuna görə, ayrı-ayrı tədqiqatçılar yeraltı suların təsnifatını müxtəlif prinsiplərə görə yerinə yetirmişlər. Məsələn, V.İ.Vernadski yeraltı suların kimyəvi tərkibinə V.S.İlin isə zonal yayılmasına görə təsnifatını vermişlər. Əksər halda yeraltı sular yerləşmə şəraitindən asılı olaraq təsnif edilir. Yeraltı sular üç əsas qrupa ayrılır: torpaq, qrunt və layarası sular. Torpaq suları yer səthinə yaxın olan aerasiya zonasında yayılmışdır. Bu sular torpaqdakı məsamə və boşlularda əmələ gəlir və bilavasitə torpaq örtüyündə olur. Onlar torpaq hissəciklərinin səthində yerləşməklə molekulyar qüvvələrin təsiri nəticəsində hərəkət edir. Bu sular başlıca olaraq yer səthinə düşən yağıntıların torpağa hopması və qismən su buxarının məsamələrdə kondensasiyaya uğraması nəticəsində əmələ gəlir.torpaq suları yer qabığının aerasiya zonasında yerləşdiyi üçün meteoroloji amillərin (yağıntı, temperatur, rütubətlik, külək və s.) təsirinə məruz qalır. Buna görə də onların ehtiyatı və hərəkəti bilavasitə həmin amillərin təsir dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Deməli, digər yeraltı sulardan fərqli olaraq, torpaq sularının ehtiyatı fəsillərdən asılı olaraq dəyişir. Buna görə də torpaqda ən çox nəmlik yazda, ən az isə yayda müşahidə olunur. Qrunt suları yay və qış qıtsulu dövründə çayların əsas qida mənbəyini təşkil edir. Bunlar çay dərəsində və nisbətən çökək sahələrində yer səthinə çıxır. Bu sular torpaq sularından aşağıda su keçirməyən süxur layları üzərində yerləşir. Qrunt suları ya hərəkətsiz yeraltı su anbarı, ya da ağırlıq qüvvəsinin təsiri nəticəsində meyllik istiqamətində yüksək sahədən alçaq sahəyə hərəkət edən su axını şəklində olur. Onlar sərbəst səthə malik olan basqısız sulardır. Qrunt sularının temperaturu onların hansı dərinlikdə yerləşməsindən asılıdır. Lakin temperaturun tərəddüdü torpaq sularında olduğu kimi böyük deyildir. Əgər 4 Behruz Melikov Behruz Melikov qrunt suları bir neçə metr dərinlikdə yerləşirsə, onda onlar (daimi donuşluq rayonları müstəsna olmaqla) heç vaxt donmur, yayda isə qızmır. Qrunt sularının keyfiyyəti müxtəlifdir. Əksərən bu sular şirin, yumşaq, səhralarda isə çox duzlu olur. Cod qrunt sularına da rast gəlinir. Basqısız layarası sular iki su keçirməyən süxur layı arasındakı su keçirən süxur təbəqəsində yerləşir. Qrunt sularından fərqli olaraq layarası suların aerasiya zonası ilə əlaqəsi olmur. Buna görə də bu sular yağıntıların və çay sularının süzülməsi hesabına qidalanmır. Layarası sular sulu süxur laylarının yer səthinə çıxdığı yerlərdən qida alır. Sulu süxur horizontunun dəniz sahili, çay dərəsi və ya dərin yarğan sahələrinin aşınma nəticəsində açılmış yerlərində və çeşmələr şəklində yer səthinə çıxır. Layarası sular qrunt sularına nisbətən yer səthindən daha böyük dərinlikdə yerləşdiyi üçün onların temperaturu demək olar ki, sabit qalır və ya il ərzində çox az tərəddüd edir (1-2 C). Suların keyfiyyəti sulu laydakı asan həll olan duzların miqdarından asılıdır. Layarası sular yumşaq, cod və şirin ola bilər. 0 Bəzi hallarda layarası sular bilavasitə yer səthinə çıxa bilmir və sulu lay tamamilə dolur. Belə layarası sular hidravliki təzyiqə malik olur ki, buna da basqılı və ya artezian suları deyilir. Artezian sularının təzyiq qüvvəsi onların qidalanma sahəsinin suyun səthə çıxdığı yerə nisbətən nə qədər yüksəkdə olmasından asılıdır. Buruq quyusu vasitəsi ilə sulu horizontun sukeçirməyən üst layı açıldıqda hidravliki təzyiq nə qədər çox olarsa, su da bir o qədər çox yuxarı qalxır və hətta bəzən fəvvarə şəklində yer səthinə çıxır. Layarası sular dərin horizontlarda yerləşdiyinə görə üzvi çirklənməyə məruz qalmır və təmiz olur. Onlardan sənaye və kommunal təsərrüfatında su təchizatı məqsədi üçün istifadə edilir. 5 Behruz Melikov Behruz Melikov Document Outline
Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|