yağıntı yağıntı yağıntı
↓↓ ↓ ↓↓↓ ↓↓↓
buxarl.
buxarl.
↑↑↑
buxarl.
↑↑↑↑ ↑↑↑
.......................
....okean..
.... .. . ....
qurunun oke-
na su verən
hissəsi
Müxtəlif iqlim qurşaqlarında okean səthindən buxarlanmanın miqdarı
fərqlənir. Ekvatorial zonada buxarlanma yağıntıdan azdır, çünki burada bulud
əmələ gəlir. Mülayim enliklərdə də buxarlanma illik yağıntıdan azdır. Səbəbi:
istilik kifayət qədər deyildir. Tropik və subtropik zonalarda isə əksinə, buxarlanma
yağıntıdan çoxdur: çünki bu zonalarda quru passat küləkləri hakim olduğundan,
buludluluq az olur.
Okean cərəyanları çox böyük su kütlələrini okeanın
bir hissəsindən
başqa hissəsinə hərəkət etdirirlər. Bu cərəyanların dəriyinliyi bir neçə yüz
metrə, eni isə 300 km-ə çatır. Okean cərəyanlarının su sərfi yer kürəsinin
bütün çaylarının ümumi su səthindən 1000 dəfə çoxdur.
Litosfer təbiətdə su dövranında yeraltı suların vasitəsilə iştirak edir. Təqribən
2 km-dən dərində yerləşən yeraltı sular su dövranında çox zəif iştirak edirlər.
Bu suların həcmi azdır və çox duzludur. Şirin yeraltı sular əsasən Yer qabığının
yuxarı hissəsindədirlər. Bu sular çayları, gölləri və dənizləri qidalandırırlar. Çox
qısa müddətdə təzələndiyinə görə şirindir. Əgər çaylar yeraltı suları
qidalandırmasaydılar, onların rejimi il ərzində çox dəyişkən olardı. Çöl,
yarımsəhra və səhra zonalarında çayların yeraltı sularla qidalanması çox zəif
olduğuna görə bu çaylar quruyur. Çayların qidalanmasında iştirak edən yeraltı
suların həcmini hesablamaq üçün çay hövzəsinin su balansı tənliyindən
istifadə etmək olar. Xəzər dənizinə tökülən çayların axımının 40%-i yeraltı
suların payına düşür. Lakin yeraltı suların bir hissəsi birbaşa dənizlərə,
okeanlara axır. Belə yeraltı sular çay axımının ancaq 5%-ni təşkil edir. Yer
kürəsinin quru hissəsi üçün yeraltı axım layı 90 mm-dir.
Yeraltı suların ərazi üzrə paylanması 2 vacib amildən asılıdır: 1.Coğrafi
zonallıq; 2.Geoloji quruluş; Adətən atmosfer yağıntıları çox düşən ərazilərdə
yeraltı su ehtiyatları da çox olur. Yeraltı suların formalaşmasına karst güclü
təsir göstərir. ( Karst süxürları suda nisbətən asan həll yayılan
ərazilərdə su
asanlıqla yerin altına süzülür və yeraltı suların formalaşması üçün əlverişli
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov
şərait yaranır. Belə rayonlarda çaylar daha bol sulu olur və buxarlanma azalır.
Çay hövzələrinin su balansına suyu yaxşı keçirən vulkan tufları da güclü
təsir göstərir. Məsələn; Qarabağ vulkanik yaylasında yağış və qar suları çox
asanlıqla bu süxürlardan süzülür, yeraltı suları qidalandırırlar.
Geoloji quruluş
kiçik çayların su balansına daha güclü təsir göstərir. Böyük çayların
hövzələrində geoloji quruluşu mürəkkəb olduğundan onun su dövranında
rolunu qiymətləndirmək çox çətindir.
Əslində torpaq örtüyü litosferin bir hissəsidir. Buna baxmayaraq torpaq
sularına təbiətdə su dövranının ayrıca bir tərkib hissəsi kimi baxılır. Bu onunla izah
olunur ki, torpaq suları bir çox əlamətlərə görə yeraltı sulardan fərqlənir: a)torpaq
suları yeraltı sulara nisbətən bioloji proseslərlə daha sıx bağlıdır; b)torpaq suları
hava şəraitindən daha çox asılıdır.
Torpaq suları bitkiləri qidalandırır, buxarlanır və yeraltı suların
formalaşmasında iştirak edirlər. Meşə zonasında torpaq suları yeraltı suları daha
intensiv qidalandırır, çunki ağacların kök sistemi torpağı yumşaldır. Torpaq
örtüyü iqlim amilləri ilə çaylar, göllər və yeraltı sular arasında əlaqə yaradır.
Torpaq örtüyünün su dövranında rolu onun infiltrasiya (süzülmə) və
susaxlama qabiliyyətindən asılıdır. Əgər süzülmə və susaxlama qabiliyyəti
zəifdirsə, onda yağıntının əsas hissəsi səth axımı yaradır; torpağın
nəmliyi az olur,
buna görə də buxarlanma zəifləyir; yeraltı sular az əmələ gəlir; yağış daşqınları
fasilə verdikdə çaylar quruyur, çünki yeraltı sularla qidalanma çox zəifdir. Əgər
torpağın süzülmə və susaxlama qabiliyyəti güclüdürsə, onda su balansı elementləri
kəskin şəkildə dəyişir: səth axımı azalır, buxarlanma güclənir, yeraltı sularla
qidalanma ən böyük qiymətinə çatır. Ümumiyyətlə, çay axımının amilləri arasında
iqlimdən sonra ikinci yerdə torpaq örtüyü durur.
Torpaq örtüyünün rolunu
qiymətləndirmək üçün eksperimental çöl tətqiqatlarının aparılmasına çox
böyük ehtiyac var.
Çayların təbiətdəki su dövranında iştirakı digər komponentlərə (torpaq,
okean, atmosfer və s.) nisbətən daha yaxşı öyrənilmişdir. Bu heç də təsadüfi
deyildir. Hələ qədim dövrlərdən insanlar çay sahillərində məskunlaşmış və çay
sularından müxtəlif məqsədlər üçün başlıca içməli su mənbəyi çaylardır.
Təbiətdə su dövranında çayların rolu ondan ibarətdir ki, çaylar okean
səthindən buxarlanaraq materiklərin üzərinə gedən rütubəti yenidən okeana
qaytarırlar. Məhz buna görə də okean səthindən buxarlanma okean səthinə düşən
yağıntılardan çoxdur. Okean üçün buxarlanma ilə yağıntı arasındakı fərq çayların
okeana gətirdiyi suyun miqdarına bərabərdir.
Materiklərdə isə əksinə, buxarlanma
yağıntının miqdarından azdır.
Çayların qida mənbələrini 2 qrupa bölmək olar: səth suları və yeraltı sular.
Səth suları müxtəlif mənşəli ola bilərlər: yağış, qar, buzlaq suları. Səth axımının
bütün növləri çaylarda daşqına səbəb olur. Daşqınların müddəti (davamiyyəti)
müxtəlif olur. Böyük çaylarda yaz gursululuq dövründə çaylar əsasən qar suları
ilə qidalanır və bu dövr 3-4 ay davam edir. Dağ çaylarında da gursululuq
dövrü bir neçə ay çəkir. Çünki, əvvəlcə qar hövzənin hündürlüyü az olan
hissələrində əriməyə başlayır və tədricən bu proses hövzənin hündürlüyü az
olan hissələrində əriməyə başlayır və tədricən bu proses hövzənin hündür
4
Behruz Melikov
Behruz Melikov