“Hidrologiya”

hissələrini  də    əhatə edir. Ekvatorial  zonanın çaylarında  da  uzunmüddətli  
daşqınlar  müşahidə  edilir.  Amazon, Konqo çayları  əsasən yağış suları ilə 
qidalanırlar. Bu çaylarda bütün il boyu daşqınlar olur, çünki ekvatorial zonada 
yağıntılar ancaq yağış şəklində düşür və bütün il boyu aylar üzrə bərabər paylanır. 
Kiçik düzən və dağ çaylarında qısa müddətli  (bir neçə saatdan bir neçə günə 
qədər) yağış daşqınları müşahidə olunur. Avstraliyanın krikləri (quruyan çaylar),  
Böyük Səhranın vadiləri üçün coşğun tağış  səciyyəvidir. Bu çayların məcraları 
daşlı və ya qumlu olur. Burada daşqınlar il ərzində bir dəfə və ya bir neçə ildə bir 
dəfə müşahidə olunur. Şimali Qazaxıstanın bəzi çaylarında su ancaq qar əriyən 
dövrdə olur, qalan 9-11 ay isə çay quruyur.  
Çaylar  ərazinin relyefinə  də güclü təsir göstərirlər. Su hərəkət edərkən 
torpaqda və dağ süxurlarında olan duzların bir hissəsini həll edir, torpağın və 
süxurların səthini yuyur, gətirmələri nəql edir. 
Göllərin su dövranında iştirakı bilavasitə çaylarla bağlıdır. Çaylarla əlaqəsi 
olmayan göllər çox azdır. Hər bir gölə çay tökülür və ya göldən çay öz başlanğıcını 
götürür. Göllərin su dövranında rolu onların öz səthindən suyu buxarlandırmasıdır. 
Məsəslən, Xəzərin səthindən hər il 1 metrə (1000mm) yaxın su buxarlanır. Lakin 
Xəzərin səthindəki quru ərazilərdən buxarlanma ancaq 200-300 mm-dir.  
Atmosfer hər il göllərdən buxarlanma nəticəsində 500-600 km
3
 əlavə su alır. 
Ümumiyyətlə, bu o qədər də böyük rəqəm deyildir. Göllərin və bataqlıqların 
səthindən cəmi buxarlanma bütün materiklərdən buxarlanmanın ancaq 3%-ni təşkil 
edir.  
Axarlı göllər (belə göllərdən çaylar öz başlanğıcını götürür) çay axımını il 
ərzində  tənzimləyir, axımı aylar üzrə nisbətən bərabər bölməyə çalışırlar. Belə 
çaylara misal olaraq  Ladoqa gölündən başlanan Neva çayını, Baykaldan başlanan 
Anqara çayını  və  Şimali Amerika materikindəki Böyük  göllərdən (bura beş göl 
daxildir: Yuxarı göl, Miçiqan, Quron, Eri  və Ontirio) başlanan Müqəddəs  
Lavrentiya çayını göstərmək olar. 
Süni göllər olan su anbarları çayların axımını göllərə nisbətən daha güclü 
çəkildə tənzimləyirlər. Dünyada  hər birinin həcmi 100 mln.  m
3
-dan çox olan 1350 
su anbarı var. Bu su anbarlarının ümumi həcmi  4100 km
3
-dir. Su anbarlarının 
tikilməsi   insanların çayların su ehtiyatından daha səmərəli istifadə atməsinə 
imkan yaratmışdır.  
Biosferin təbiətdə su dövranında iştirakı mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Bitki və 
heyvan orqanizmləri  əsasən sudan ibarətdirlər. Məsələn,  insan  orqanizminin     
75% -i sudur. Insanların fizioloji tələbatını ödəmək üçün hər gün 
≈
  3 litr, bir ildə 
isə 
≈
 1 m
3
 (1000 litr) su lazımdır. Dünyada bütün ev heyvanları birlikdə bir ildə 30 
km
3
 su içirlər. Vəhşi heyvanlar üçün bu rəqəm azdır – 20 km
3
 (Dünyada vəhşi 
heyvanları hər bir növünün təqribən məlumdur. Hər bir heyvan növünün suya olan 
tələbatını bilərək, istifadə olunan suyun ümumi həcmini hesablamaq mümkündür). 
Dünyanın su balansına daxil olan elementlərə (yağıntı, buxarlanma və çay axımı) 
müqayisədə bu rəqəmlər çox kiçikdir. Həm də  nəzərə almaq lazımdır ki, 
heyvanların istifadə su gec-tez buxarlanır və su dövranında iştirak edir.  
Bitkilərdə müşahidə edilən fotosintez prosesi də suyun iştirakı ilə baş verir. 
Bu proses nəticəsində bitkilər karbon qazı və sudan nişasta, zülal, yağ sintez edirlər. 
 
5
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

Bu məhsullarla isə insanlar və heyvanlar qidalanırlar. Biosferin su dövranında 
iştirakına misal olaraq transperasiyanı da göstərmək olar. Transperasiya dedikdə, 
adətən bitki örtüyünün səthindən buxarlanma başa düşülür. Bitkilərin inkişafı, 
məhsuldarlıq su ilə təminatdan asılıdır. Lakin transperasiya prosesi həm də bitkinin 
temperaturunu tənzimləmək üçün vacibdir. Əgər transperasiya olmasaydı, onda 
bitkilər həddən artıq qızaraq məhv olardılar. Bitkinin səthindən su buxarlanarkən 
onun temperaturu aşağı düşür.  
Müxtəlif bitkilərin transperasiyaya sərf etdikləri suyun miqdarı  fərqlidir. 
Quraq ərazilərdə kserofit bitkilər geniş yayılıb. Belə bitkilər az su buxarlandırırlar. 
Transperasiyaya sərf olunan suyun miqdarı bitkinin növündən, hava şəraitindən, 
torpağın nəmlik dərəcəsindən asılıdır. Bitkilərin vegetasiyası dövründə (inkişaf 
dövrü) transperasiya cəm buxarlanmanın yarısına bərabər olur. Meşələrdə 
transperasiya xüsusi ilə güclüdür. Belə ki, həmişəyaşıl rütubətli meşələrdə demək 
olar ki, torpaqdakı rütubətin hamısı transperasiya yolu ilə buxarlanır. Bu meşələrdə 
bilavasitə torpaqdan buxarlanma çox zəifdir: 1.kölgəlikdir; 2.rütubət çoxdur 
(havada). Ümumiyyətlə, hər il transperasiyaya sərf olunan suyun miqdarı Yer 
kürəsinin səthindən (okean da daxil olmaqla) ümumi buxarlanmanın 7%-ni təşkil 
edir. 
İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində istifadə etdiyi sular da nəticədə 
təbiətdəki qlobal su dövranında iştirak edirlər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, 
məsələn, Azərbaycanda Kür-Araz ovalığının suvarılan torpaqlarından buxarlanan 
su yenidən bu ovalığa qayıtmır. Buxarlanan su Böyük və Kiçik Qafqazın 
yamaclarında yağıntı verir. Deməli, bu sular Kür-Araz ovalığı üçün itki rolunu 
oynayır. Hətta ən ideal şəraitdə buxarlanan suyun ancaq 10-40%-i yenidən ovalığa 
qayıda bilər.  
 
 
6
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

4. Suyun əsas fiziki  və  kimyəvi xassələri. 
 
Təbiətdə tam təmiz su yoxdur. Hətta yağış suyunun tərkibində müəyyən qədər 
qarışıqlar vardır. Təmiz kimyəvi su oksigenlə hidrogenin birləşməsidir. Onun 
kimyəvi tərkibi H
2
O-dur və hidrol adlanır. Məhşur fransız kimyaşısı A.A.Lavuazye 
(XVIII  əsr) ilk dəfə müəyyən etmişdir ki, suyun 85%-ni oksigen, 15%-ni isə 
hidrogen təşkil edir. 
İki su molekulasının birləşməsi (H
2
O)
2
- dihidrol, üç molekulanın birləşməsi 
(H
2
O)
3
 – trihidrol adlanır. Buzda trihidrol molekulları daha çoxdur. Su təbiətdə üç 
aqreqat halında ola bilir: maye, qaz və bərk halda. 
Təbiətdə su maye halında daha çox  yayılmaqla əsasən okeanlarda, dənizlərdə, 
çaylarda, göllərdə, bataqlıqlarda və yer altında olur. Su qaz halında atmosferdə, 
bərk halda isə (buz və qar şəklində) qütb dənizlərinin buzlarında, materik və dağ 
buzlaqlarında, qar örtüyündə olur. 
Su başqa mayelərdən fərqli olaraq, anomal (qeyri-adi) xassələrə malikdir. Bu 
onun molekulalarının quruluş xüsusiyyətlərindən  irəli gəlir. XVII əsrdə Q.Qaliley 
belə bir mülahizə irəli sürmüşdür ki, su donduqda sıxılmır. Bu mülahizəni R.Boyl 
təcrübə yolu ilə  təsdiq etmişdir. Beləliklə, başqa maddələrdən fərqli olraq su 
donduqda sıxılmır, əksinə genişlənir. Bu zaman onun həcmi 10%-ə qədər  artır. 
Suyun ikinci anomallığı ondan ibarətdir ki, o, maksimal  sıxlığa  temperatur  
0-4
0
C  dərəcədə malik olur. Suyun sıxlığı temperatur 0
0
-dən  4
0
C-yə qalxdıqda 
əvvəlcə artır, sonra isə temperatur artdıqca sıxlıq azalmağa başlayır. Bu hadisəni 
ilk dəfə  J.Delyuk  XVIII  əsrdə müəyyən etmişdir. 
Təbiətdə suyun bu anomal xassələrinin böyük əhəmiyyəti vardır.  Əgər adi 
maddələr kimi temperatur azaldıqca suyun sıxlığı artsaydı, onda buz çayın  və ya 
gölün dibinə enər, bu su obyektləri tamamilə donardı. Bu isə çaylarda və 
sututarlarda olan canlı orqanizmlərin məhv olması ilə nəticələnərdi. 
S ı x l ı q. Suyun və ya buz kütləsinin (kq) öz həcmlərinə (V) olan nisbətinə 
sıxlıq (
ρ) deyilir. 
Suyun sıxlığı 4
0
C –də maksimum olur – 1000kq/m
3
. 
Qarın sıxlığı  eyni həcmdə götürülmüş qarın çəkisinin suyun çəkisinə olan 
nisbətinə deyilir.      
 
W
G
q
=
ρ
 
 
Təzə yağmış qarın sıxlığı 100 kq/m
3
 olur. Qar qaldıqca onun sıxlığı artır və 
150-200 kq/m
3
 –a çatır. Qarda olan su layını təyin etmək üçün onun sıxlığını (
ρ
q
) 
qarın qalınlığına (h
q
) vurmaq lazımdır. 
 
q
q
s
h
h
•
=
ρ
 
 
Qar örtüyünün su saxlamaq qabiliyyəti, məsaməliliyi və istilikkeçirmə 
qabiliyyəti onun sıxlığı ilə əlaqədardır. Suyun, qarın və buzun fiziki xassələrindən 
biri də suyun buxarlanmasının, qar və buzun əriməsinin gizli istiliyidir. 
Suyun buxarlanmasının gizli istiliyi bir qram suyun normal atmosfer 
təzyiqində temperaturunu dəyişmədən buxar halına keçməsi üçün lazım olan 
istiliyin miqdarıdır. 0
0
C- də suyun buxarlanmasının  gizli istiliyi 597.2 kal /q, 
 
1
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---