“Hidrologiya”

100
0
C-də 538.9 kal /q-dır. Buzun və qarın  əriməsinin gizli istiliyi, yəni bir qram 
buz və qarın  maye hala keçdikdə udduğu istiliyin miqdarı müxtəlif  temperaturlar 
üçün hesablanmışdır. Misal üçün, 0
0
C-də  təmiz buzun əriməsinin  gizli  istiliyi 
79.4 kal /q bərabərdir. 
Suyu bir dərəcə  qızdırmaq üçün lazım olan istilik miqdarına suyun istilik 
tutumu və ya xüsusi istilik tutumu deyilir. 0
0
C-də suyun istilik tutumu 0.487 kal /q  
dərəcədir. Suyun istilik tutumu temperaturdan asılı olaraq dəyişir. Temperatur 1
0
C 
dəyişdikdə bir sm qalınlığında su layının 1 sm
2
 sahəsindən 1 saniyədə keçən istilik 
axınına istilik keçirmə əmsalı deyilir: 
 
dy
dt
Q
λ
=
 
   
burada, Q- 1sm
2
 sahədən 1saniyədə keçən istilik axını (kal);  
dy
dt
- şaquli temperatur 
qradiyenti;
λ
-istilik keçirmə əmsalıdır (0
0
C-də 
λ
=0.001358 kal /(sm
2
⋅san⋅dərəcə).  
Qarın istilik keçirmə əmsalı onun sıxlığından asılıdır: 
 
 (1.4) 
2
0067
.
0
q
q
ρ
λ
•
=
Burada,  
q
ρ
- qarın sıxlığıdır. 
Ö z l  ü l ü k. Suyun hissəciklərinin nisbi hərəkətinə (sürüşməsinə) müqavimət 
göstərmə xassəsinə suyun özlülüyü deyilir. Suyun özlülük xassəsi ancaq hərəkət 
zamanı meydana çıxır. 
Tutaq ki, çay axınının bir hissəsini ayrı-ayrı qatlara ayırmışıq.  İndi ixtiyari 
qatın   nisbi hərəkətinə baxaq. Tutaq ki, birinci qatın sürəti  U
1
, ikinci qatın sürəti 
isə  U
2 
–dir və qatların çayın dibindən olan məsafəsi Y
1 
və Y
2 
–dir. Onda iki qatın 
sürətlər fərqi   dU=U
1
-U
2
, aralarındakı məsafə isə  dY=Y
1
-Y
2
 olacaqdır və onların 
nisbəti 
dY
dU
 sürət qradiyenti, yəni sürətin Y oxu boyu dəyişməsidir. 
İlk dəfə  İsaak  Nyuton göstərmişdir ki, sürtünmə qüvvəsindən yaranan 
toxunma gərginliyi  sürət qradiyenti ilə düz mütənasibdir:  
 
 
dY
dU
μ
τ
±
=
,  
burada, 
τ
-toxunma gərginliyi və ya sürtünmə gərginliyi, kq / m
2
; 
μ
 -mütənasiblik 
əmsalıdır və onu dinamiki özlülük əmsalı adlandırırlar. 
Toxunma gərginliyi 
τ
 həmişə müsbət  ədəd olmalıdır, mənfi və ya müsbət 
işarəsi isə 
dY
dU
- dən asılı olaraq götürülməlidir. Dinamiki özlülük əmsalının 
μ
 ölçü 
vahidi 
2
m
san
N
•
 və ya 
2
m
san
kq
•
- dır. Dinamiki özlülük əmsalı puazla da göstərilir. 
Dinamiki özlülük əmsalı suyun temperaturundan asılıdır və temperatur 
artdıqca azalır. Əksər hallarda aşağıdakı nisbətdən istifadə edilir: 
                       
ρ
ν
μ
•
=
      və ya       
ρ
μ
ν
=
                 (1.6) 
 
2
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

burada, 
ρ
-suyun sıxılığı, 
μ
-dinamiki özlülük əmsalı, 
ν
-kinematik özlülük əmsalıdır, 
san
sm
2
. Kinematik özlülük əmsalı  həm də stoksla (st) ifadə olunur: 
san
m
san
sm
st
2
4
2
10
1
1
−
=
=
 
 
Sürət epyurası  
 
 
Kinematik özlülük əmsalı da suyun temperaturundan asılı olaraq dəyişir: 
temperatur azaldıqca kinematik özlülük əmsalı artır. Göstərilən əmsalların müxtəlif 
temperaturlara uyğun qiymətləri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. 
Cədvəl 4.1 
Suyun sıxlığı və özlülük əmsalları. 
t, 
0
C 
ρ, 
kq/m
3
 
μ, 
2
m
san
N
•
 
ν, 
m
2
/san 
0 
4 
20 
30 
999.9 
1000 
998 
995 
17.92 
15.70 
10.04 
8.00 
0.0179 
0.0152 
0.0101 
0.0080 
 
Kapilyarlıq. Suyun sərbəst səthində, yəni suyun hava ilə  sərhəddində 
molekulların cazibə qüvvəsi təsirindən səthi gərilmə baş verir. Səthi gərilmə suyun 
fiziki xassəsi olub, onun temperaturundan asılı olan səthi gərilmə  əmsalı 
σ ilə 
səciyyələndirilir. Bu əmsal temperatur artdıqca azalır. Suyun səthi gərilməsi çox 
böyük olur. Məsələn, 20
0
C-də 
σ=0.0726 n/m=0.0074 kq/m 
Suyun kiçik diametrli borularda və qruntda səthi gərilmə qüvvəsinin təsiri 
altında qalxması  və enməsi  kapilyarlıq  adlanır. Qruntlarda suyun süzülmə 
 
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

prosesini öyrəndikdə, kapilyar qalxma hündürlüyü müəyyən edilir. Kapilyar 
qalxmanın hündürlüyü aşağıdakı ifadəyə görə təyin edilir: 
                                                   
γ
•
=
r
k
h
2
                                
burada, r-kapilyar borunun radiusu; 
γ
-suyun xüsusi çəkisi; k-kapilyarlıq sabitidir. 
Suyun  qardan torpağa keçmə prosesinə  suvermə  deyilir. Qarın suvermə 
qabiliyyəti bu prosesin şiddətliyi ilə  səciyyələnir. Vahid zamanda qarın verdiyi 
suyun miqdarına suvermə şiddətliyi deyilir (mm/dəq). 
Götürülmüş su nümunələri bir sıra fiziki-kimyəvi xassələri çöl şəraitində 
müəyyən edilmir. Əsaslı kimyəvi analiz üçün isə nümunə laboratoriyaya göndərilir. 
Çöl şəraitində su nümunəsinin tez dəyişə bilən fiziki-kimyəvi xassələri təyin edilir. 
Bunlara aşağıdakılar daxildir: suyun temperaturu, suyun rəngi,  şəffaflığı, dadı  və 
iyi, hidrogen ionlarının (pH) miqdarı; suda olan karbon (CO
2
) qazı; həll olmuş 
oksigenin (O
2
) miqdarı  və s. Əsaslı kimyəvi analiz üçün 2.5 l həcmində nümunə 
götürülür. Nümunəni bakterioloji prosesin təsirindən qorumaq üçün, butulkaların 
hər birinə 2 ml xlorofil və 0.5 l butulkaya isə 1 ml 25%-li sulfat turşusu məhlulu 
əlavə edilir. Butulkalar propka ilə bağlanır və nümunə götürülən yerin təsviri, 
suyun çöl şəraitində  təyin edilmiş fiziki-kimyəvi xassələri xüsusi kağızda qeyd 
edilərək butulkanın ağız hissəsinə bağlanır. Su mənbələrindəki suların tərkibindəki 
maddələrin miqdarı  və keyfiyyətinin öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu 
öyrənilən məlumatlar  əsasında su mənbələrindəkisudan müxtəlif məqsədlər üçün 
istifadə etməyin mümkün olub-olmaması müəyyən olunur və keyfiyyətsiz suları 
yararlı hala salmaq üçün tədbirlər hazırlanır. Çay sularının tərkibinin dəyişməsi çay 
hövzəsinin illik şəraiti, birki örtüyü, çayın qidalanması xüsusiyyəti, torpaq və 
qruntun litoloji tərkibi,sənaye obyektlərinin və yaşayış məntəqələrindən daxil olan 
tullantı suları da xeyli təsir göstərir.  
 
4
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---