Hisse 01 uz qabigi

Nutrometr 

 

11 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. İndikatorlu kürəli nutrometr 

 

qurğusuna  ötürmək  üçün  ötürmə  mexanizmi 

quraşdırılır. 

Ötürmə 

mexanizmi 

ölçülən 

deşiyin ölçüsündən asılı olaraq  konus, dəstəkli 

və ya pazlı şəkildə olur.   

İndikatorlu nutrometrlər yerdəyişməni bir ba-

şa  rəqəmli  sferblat  üzərindəki  əqrəbə  ötürür. 

Bu  cihazlar  əksər  halda  qollu  (ölçmə  dia-

pazonu  3÷1000  mm)  və  dəqiq  ölçmə  üçün 

pazlı  (ölçmə  diapazonu  18÷50  mm)  hazır-

lanırlar.  

Nutrometrlər  tətbiq  sahəsindən  asılı  olaraq 

müxtəlif  quruluşa  malikdirlər.  Çox  hallarda 

nutrometrlər  ölçülən  səthlə  iki  nöqtə  üzrə 

toxunur.  Bəzi  hallarda  üçkontaklı  nutrometr-

lərə  (ölçmə  diapazonu  19÷120  mm)  də  rast 

gəlinir. 

(alm. die Messuhr, ingl. Dial indicator)

 

---

Ox  

 

12 

 

Ox fırlanan, dönmə momenti ötürməyən maşın 

hissələrinin  dayaqlarda  yerləşdirilməsi  üçün 

tətbiq olunur. Tərpənməz bərkidilmiş ox yalnız 

əyilməyə  işləyir  (şəkil  1a).  Çəkməyən  avto-

mobil  təkərlərinin  oturdulmasını,  nəqledici 

lentlərdə  diyircəklərin  oturdulmasını  buna 

misal  çəkmək  olar.  Fırlanan  oxlar  əyilmədə 

dəyişən yükləməyə məruz qalırlar (şəkil 2b). 

Ox  dayağı  fırlanmayan  oxun  gövdə  ilə 

tərpənməz  birləşdirilməsinə  xidmət  edir.  Oxda 

açılmış hər hansı bir şırımda və ya yastı səthdə 

oturdulmuş  metal  lövhə    gövdəyə  qayka  vasi-

təsilə bərkidilir və bununla ox fiksasiya edilir.  

 

 

Şəkil 1. Oxların növləri 

 

(alm. die Achse, ingl. Axle ) 

 

Oxboyu  (aksial)  porşenli  nasoslar  mexaniki 

enerjini hidravlik enerjiyə və ya əksinə çevirən 

hidravlik  qurğudur.  Ondan  həm  ağır  maşın-

qayırmada,  həm  də  işçi  maşınlarda  geniş 

istifadə  olunur.  Aparan  valın  fırlanma  hərə-

kətini  porşenlərin  irəli-geri  hərəkətinə  çevir-

mək  iki  yolla  baş  verir:  maili  oxların  və    ya 

yırğalanan  şaybalı  ötürmələrin  köməyilə. 

Uyğun olaraq iki növ  oxboyu  nasoslar  işlənib 

tətbiq olunmuşdur. 

 Maili  oxlu  porşenli  nasoslar  iki  hissədən 

ibarətdir.  Hər  iki  hissə  bir-biri  ilə  oynaqla 

əlaqələndirilmiş  valla  birləşdirilir.  Nasosun 

daxilində,  yəni  bir tərəfində  doğuranı  boyunca 

deşiklər  yerləşmiş  üzük  bərkidilir  (şəkil  1). 

Deşiklərdə  porşenlər  oturdulur.  Bu  porşenlər 

gövdə ilə birlikdə aksial olaraq fırlanan, ikinci 

hissəyə  aid  sürüşən  lövhə  ilə  birləşdirilir.  İş 

şəraitindən  asılı  olaraq  birinci  və  ikinci 

hissələrin oxları arasındakı bucaq sazlana bilir. 

Nasosun  hər  iki  tərəfi  eyni  ox  üzrə  yerləşən 

zaman  nasosun  işi  sıfıra  bərabərdir.  Porşenlər 

yerləşmiş  hissəni  yana  əydikdə  isə  sürüşən 

lövhə  ilə  porşenlər  arasında  əmələ  gələn 

müxəlif  məsafələr  onları  hərəkət  etməyə 

məcbur 

edir. 

Beləliklə 

nasosun 

tətbiq 

sahəsindən asılı  olaraq  maye  ya  sorulur,  ya  da 

vurulan  maye  valı  fırladır.  Bu  hərəkətlərin 

kombinasiyası  hidrostatik  ötürmə  adlanır. 

Hidrostatik  ötürmələr  avtomobillərdə  istifadə 

olunur.  Ötürmənin  gücü  vurulan  yağın  təzyiqi 

(400÷500 bar) ilə tənzimlənir. Maye  yağ axını 

pilləsiz  tənzimlənə  bildiyindən  yüksək  gücə 

malik pilləsiz idarə olunan ötürməni reallaşdır-

maq 

mümkündür. 

Tipik 

tətbiq 

sahəsi 

→ekskavatorlar,  →traktorlar,  →buldozerlər, 

otbiçənlər  və  digər  yavaş  hərəkətedən  maşın-

lardır.  

   

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Maili oxlu oxboyu porşenli nasosun sxema-

tik təsviri 

 

Yırğalanan şaybalı nasoslarda hərəkət əsasən 

nasosun  valında  maili  oturdulmuş,  iş  zamanı 

yırğalanma hərəkəti icra edən şayba tərəfindən 

həyata keçirilir. 

---

Oxboyu turbin 

 

13 

 

 

(alm.  die  Axialkolbenpumpe,  ingl.

 

Axial  piston 

pump) 

 

Oxboyu  (aksial)  turbin  içərisində  cərəyan 

axını oxboyu  istiqamətdə baş verən turbin nö-

vüdür.  Bu  zaman  pərlərdən  pərlərə  ötürülən 

işçi  sürəti  dəyişən  olur    və  kiçik radial  qüvvə-

lər yaradır.  Sıxılmış qazların genişlənməsi tur-

binin  daxilində  daha  çox  yerə  ehtiyac  yaradır. 

Bu  da  gövdənin  genişləndrilməsinə  və  ya  da 

valın nazildilməsinə gətirib çıxarır. 

Əlavə  olaraq  sürətin  pərlər  arasında  radial 

istiqamətdə  paylanması  ilanvari  sürünən  hərə-

kətə  səbəb  olur.  Bu  müsbət  cəhətdən  istifadə 

edərək  çox  pilləli  turbinləri  həmişə  oxboyu 

turbinlərdən tərtib edilir.  

 

(alm. die Axialturbine, ingl. Axial flow  turbine) 

 

Oxşarlıq  nəzəriyyəsi  fiziki  hadisələri  model-

ləşdirən  nəzəriyyə  olub,  ölçüsüz  parametrlərin 

köməyi  ilə  orijinal  prosesin  modelləşdirilmiş 

proseslə  üst-üstə  salınmasına  imkan  verir. 

Oxşarlıq nəzəriyyəsinin əsas predmeti müxtəlif 

fiziki hadisələr  üçün meyyarların işlənməsi  və 

onların  köməyi  ilə  hadisələrin  özlərinin  öyrə-

nilməsindən ibarətdir.  

Fiziki  proseslər  və  ya  sistemlər  o  vaxt  oxşar 

hesab edilirlər ki, uyğun zamanda, fəzanın eyni 

yerindəki  nöqtələrdə  sistemi  səciyyələndirən 

parametrlərin  ölçüləri  digər  sistemin    uyğun 

parametrlərinin  ölçüləri  ilə  proporsionaldırlar. 

Hər  bir  parametr  üçün  proporsionallıq  əmsalı 

oxşarlıq əmsalı adlanır.  

Fiziki  oxşarlıq  həndəsi  oxşarlıqda  mövcud 

olan  elementar  və  təsviri  anlayışların  ümu-

miləşdirilməsidir.  Həndəsi  oxşarlıqda  həndəsi 

hissələrdə  və  cismlərdə  mövcud  olan  uyğun 

elementlərin proporsionallığı mövcuddur. Fizi-

ki  oxşarlıqda  iki  sistemin  uyğun    fiziki  para-

metrləri fəzada və zaman kəsiyində oxşardılar.  

Məsələn,  kinematik  oxşarlıqda  iki  baxılan 

hərəkətin  sürət    sahələri  oxşardılar:  mexaniki 

oxşarlıqda  (iki  maye  və  ya  qazın  oxşarlığı,  iki 

elastiki  sistemin  oxşarlığı)  həndəsi,  kinematik 

və dinamiki oxşarlıqlar nəzərdə tutulur;  istilik 

proseslərinin oxşarlığında temperatur və istilik 

cərəyanları  oxşar  olurlar.  Bunlar  fiziki  proses-

lərin xüsusi hallarıdır.   

Oxşarlıq nəzəriyyəsinin tətbiqi uyğun mey-  

yarların  seçilməsi  zamanı  özünü  büruzə  verir. 

Çox hallarda heç də bütün ölçüsüz parametrləri 

sabit  saxlamaq  mümkün  olmur.  Bu  halda 

modelin nəticələrinin real   sistemə  keçirilməsi 

məhdudlaşır.  Buna  baxmayaraq  oxşarlıq nəzə-

riyyəsi  sınaqların  sadələşdirilməsi  və  pro-

seslərin  fiziki  asılılıqlarının  işlənməsi  üçün 

yardımçı alət rolunu oynayır.  

Oxşarlıq  nəzəriyyəsinin  yaranmasının  əsa-

sında  Reynold  oxşarlıq qanunu  durur.  Reynol-

dun  1883-cü  ildə  tərtib  etdiyi  qanuna  əsasən, 

əgər  Reynold  ədədləri  uyğun  gələrsə  onda 

maye cərəyanı orijinalda və modeldə mexaniki 

olaraq eyni cür axır. 

Oxşarlıq  nəzəriyyəsinin  praktiki  tətbiqi  çox 

genişdir.  O,  mürəkkəb  fiziki  proseslərin  ölçü-

süz parametrlər sistemini ilkin olaraq keyfiyyət 

və nəzəri baxımdan analiz etməyə və seçməyə 

imkan verir. Bu nəzəriyyə həmçinin sınaqların 

qoyuluşu  və  nəticələrin  düzgün  emalına  şərait 

yaradır.   

 

(alm.  die  Ähnlichkeitstheorie,    ingl.  Similarity 

theory) 

 

Optik  ölçmə  maşın  hissələrinin  həndəsi  gös-

təricilərini  təyin  etmək  üçün  istifadə  olunan, 

uzaq  məsafədən  aparılan  ölçmə  üsuludur. 

Optik ölçmə zamanı ölçülən obyektə optik ola-

raq toxunulur və sonra əldə olunmuş optik siq-

nallar  çevricilərin  köməyi  ilə  elektrik  siqnal-

larına  çevrilir.  Bu  siqnallar  əsasında  kom-

pyüterdə  ölçülən  parametr  qiymətləndirilir. 

Toxunaraq  aparılan  ölçmə  üsullardan  fərqli 

olaraq  burada  ölçmə  cihazı  optik  ölçmə 

başlıqları  ilə  təchiz  olunurlar.  Ölçmə  üsul-

larından  və  istifadə  olunan  optik  başlıqlardan 

asılı  olaraq  maşın  istehsalında  aşağıdakı  optik 

ölçmə  tətbiq tapır: 

 

Məsafə ölçmək üçün:  

→lazertrianqulyasiya, 

→lazerinterferometriya, →lazertraker. 

 

Forma ölçmək üçün: →lazerskaner, zolaqlı 

proyeksiya,  →fotoqrametriya,  →kompyüter 

tomoqrafiyası. 

Bu  ölçmə  üsulları  koordinat  ölçmə  cihazları, 

robotlar, dəzgahlar və ya xüsusi tutqaclar vasi-

təsilə  istehsalatda  həyata  keçirilə  bilirlər.  

Optik  ölçmə  üsullarının  üstün  cəhəti  ondan 

---