Hisse 01 uz qabigi

Planşayba-çubuq mexanizmi 

 

67 

 

Bu  mexanizmlərdən  daxili-yanma  mühər-

riklərində dirsəkli val əvəzi istifadə oluna bilir. 

Buna  aksial  və  Stirlinq  mühərriklərində  rast 

gəlinir. 

→

Aksial-porşenli 

hidromaşınlarda  

planşayba çubuq mexanizmi əsas sütun sayılır. 

→

Helikopterlərdə  pərlərin  avtomatik  maillik 

bucağı alması da bu prinsiplə işləyir. 

  

(alm.  die  Taumelscheibengetriebe, ingl.

 

Swashplate 

mechanism) 

 

Plastik  kütlə  məmulun  hazırlanma  mərhələ-

sində  özlü  axıcılıq  və  ya  yüksək  elastik,  istis-

mar zamanı şüşəyəbənzər və ya kristalik halını 

alan, tərkibində  polimer  olan  materialdır. 

Prosesin  xarakterindən  asılı  olaraq  plastik 

kütlədən hazırlanmış məmulları reaktoplast və 

termoplast  olaraq  iki  qrupa  bölürlər.  Reak-

toplastlara  emalı  zamanı  tərkibində  bərkimiş 

halda polimer toru yaranan plastik kütlələr aid 

edilir, bunlar qızdırıldıqda maye halına çevrilə 

bilmirlər. Termoplastlar isə əksinə olaraq yeni-

dən  ərimə qabiliyyətini özündə saxlayırlar. 

Plastik  kütlə  adətən  iki  qarşılıqlı  birləşməyə 

girən  və  qarışmayan  təşkiledicilərdən  ibarət 

olur.  Bu  zaman  polimerdən  başqa  materiala 

polimerin  axıcılıq temperaturunu  və  özlülü-

yünü  aşağı  salan  doldurucular,  plastifikatorlar 

və  onların  köhnəlməsinin  qarşısını alan  stabil-

ləşdiricilər, 

həmçinin 

rənglər əlavə 

olu-

nur. Plastik kütlələr bir fazalı (homogen) və ya 

çox fazalı (heterogen, kompozit) materialar ola 

bilərlər.  Homogen  plastik  kütlələr  materialın 

xassəsini  müəyyənləşdirən  əsas  təşkiledici  sa-

yılır.  Digər  komponentlər  polimerdə  həll  olu-

naraq  onun bu  və  ya  digər  xassələrini  yaxşı-

laşdırıır.  Heterogen  plastik  kütlələrdə polimer 

sərbəst  faza  şəklində  olan  komponentlər 

arasında əlaqələndirici dispesiya mühiti rolunu 

oynayır.  Xarici  təsirə  tab  gətirmək  üçün 

heterogen  plastik  kütlədə  gərək  fazaların  sər-

hədlərində  adsorbsiya  və  ya  kimyəvi  reak-

siyanın köməyi ilə möhkəm birləşmə yaransın.  

Termoplastlar  bir  çox  dəyərli  fiziki-kimyəvi 

və  elastiki  izolyasiya  xassələrinə  malikdirlər. 

Bu  onların  maşınqayırmada  geniş  tətbiqinə 

şərait yaradır. Bununla bərabər, bu maddələrin 

istiliyə  davamlığının  aşağı  olması  kimi  mənfi 

cəhəti də vardır. Maşınqayırmada istifadə olu-  

nan  →polietilen,  →üzvi  şüşə,  →polistirol, 

→viniplast  geniş  yayılmıdşır.  Reaktoplastlara 

→duroplastları misal gstərmək olar. 

 

(alm. der Kunststoff,  ingl. Synthetic material ) 

 

Plastik  kütlənin  preslənməsi  uzun  profilli 

hissələrin  qızdırılmış  presləmə  formasına  fasi-

ləsiz  basaraq  hazırlanması  üsuludur  (şəkil  1). 

Presləmə  forması  porşeni  işçi  gedişdə  kiçik 

sürətə, boş gedişdə isə böyük sürətə malik olan 

xüsusi  üfüqi  presdə  yerləşdirilir.  Bir  tsikl 

ərzində  qurğuda  olan  bütün  material  basılmır 

və  onun  qalan hissəsi  qurğuya  daxil  olan  yeni 

isti  plastik  kütlə  ilə  qaynaq  olunaraq  bilrəşir. 

Nəticədə  fasiləsiz  proses  alınır.  Bu  üsulla  əsa-

sən  tərkibində  yüksək  doldurulucu  payı  olan 

reaktoplastlar (məsələn: tozlar) emal olunurlar. 

Emal  prosesi  yumşaltma,  onu  presdə  yüksək 

mexaniki göstərici xassələr alana qədər sıxmaq 

və  hissənin  donmasından  ibarət  mərhələ-

lərdən keçir. Proses  250÷400  МPa

 

təzyiqində 

və  formanın  yükləmə  kamerasında  65÷80  °С 

və  məmulun  kanaldan  çıxışında 150÷200°С 

temeperatur intervalında aparılır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Plastik kütlənin preslənməsi 

 

(alm.  das  Pressen  von  Kunststoffen,  ingl.  Press  of 

plastic material) 

 

Plastiklik nəzəriyyəsi mexanikanın bərk cism-

lərin  plastiklik  halına  qədəm  qoyması  və 

davam  etməsi  zamanı  durumunu  öyrənən 

bölməsidir.  Bu  nəzəriyyə  plastiklik  prosesinin 

fiziki mənasını araşdırmadan plastiki cismlərin 

makroskopik  xassələrini  öyrənir.  Nəzəriyyə 

daxilində 

plastiki 

deformasiya 

olunmuş 

---

Plastiklik nəzəriyyəsi 

 

68 

 

















+

+

+

−

+

−

+

−

=

)

(

6

)

(

)

(

)

2

1

2

2

2

2

2

2

zx

yz

yx

x

z

z

y

u

x

i

τ

τ

τ

σ

σ

σ

σ

σ

σ

σ





















+

+

+

−

+

−

+

−

=

)

(

2

3

)

(

)

(

)

2

3

2

2

2

2

2

2

zx

yz

yx

x

z

z

y

u

x

i

γ

γ

γ

ε

ε

ε

ε

ε

ε

ε

cismlərdə  gərginlik  və  deformasiyaların  pay-

lanmasının təyin edilmə üsulları araşdırılır. 

Metalların  plastiklik  xassələrini  təyin  etmək 

üçün  müstəvi  və  ya  silindrik  formalı  nümu-

nələrin dartılma-sıxılma  və nazik divarlı silin-

drik boruların dartma qüvvəsi, burucu moment 

və daxili təzyiq altında deformasiyaya uğratma 

sınaqları  aparılır.→Dartılma-sıxılma  diaqramı 

verilmiş  materialın  gərginlik  və  deformasiyası 

arasında  olan  asılılığı  göstərir.  Plastiklik 

nəzəriyyəsi  müxtəlif  hipotezlərdən  istifadə 

edərək  real  materialın  plastiki  defromasiya 

zamanı  özünü  aparmasını  ideallaşdırır.    Buna 

görə  də,  materialın  təcrübi  yolla  əldə  edilmiş 

dartılma-sıxılma  diaqramı  şəkil  1-də  gös-

tərilmiş  şəkildə  aproksimaisya  edilir.  Burada 

göstərilmiş OA hissəsi elastiklik halını, AC isə 

plastiklik halını göstərir.   

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Az legirli metal üçün gərginlik-deformasiya- 

asılılığı  (A  nöqtəsi  elastiklik  həddini,  B  nöqtəsi 

axıcılıq həddini göstərir). 

 

Plastiki  deformasiya  zamanı  materialın  gər-

ginlik  və  deformasiya  halı  yükləmədən  asılı 

olur. Əgər nümunə ikinci dəfə yüklənərsə onun 

axıcılıq  həddi  artır  (şəkil  1,  PM  xətti).  Buna 

görə  də,  materialın  yükləmə  ardıcıllığından 

asılı  olaraq  gərginlik  halı  müxtəlif  plastiklik 

durumları  yarada  bilər.  Plastik  cismin  mo-

delinin  işlənməsi  zamanı  mürəkkəb  gərginlik 

halını yaradan tenzorlar və materialın deforma-

siyası arasında asılılıq təyin edilir. 

Bunun üçün ən geniş yayılmış kiçik elastiki-

plastiki  deformasiyalar  nəzəriyyəsidir.  Bu 

nəzəriyyə intensiv gərginlik    

 

   

 

və həmin nöqtədə intensiv deformasiya  

 

 

arasında əlaqə yardır.  

burada:  

σ

x

, 

σ

y

,

 σ

z

 

— verilmiş nöqtədən keçən 

koordinat sahələrindəki normal 

gərginliklər

,

τ

xy

,

 

τ

yz

, 

τ

zx

 — toxunan 

gərginliklər, 

ε

x

, 

ε

y

, 

ε

z

 — uzanma deformasiyası, 

γ

xy

, 

γ

yz

, 

γ

zx

 — sürüşmə deformasiyasıdır.

  

Verilmiş nöqtədə deformasiyanın intensivliyi 

artdığı halda  

σ

i

 və 

ε

i

 ölçülərinin bir-biri ilə  

gərginliyin  növündən  asılı  olmayaraq  əlaqəli 

olduğu  gəbul  edilir.  Deformasiya  plastiklik 

nəzəriyyəsi  yalnız  o  hal  üçün  qəbul  edilir  ki, 

gərginlik  halının  bütün  təşkilediciləri  propor-

sional olaraq bir parametr boyu artır.  

Plastiklik nəzəriyyəsi maşınqayırmada böyük 

əhəmiyyətə malikdir. O, maşın hissələrinin la-

yihələndirilməsində,  metalların  plastiki  defor-

masiya  ilə hazırlanmasının araşdırılması   və  s. 

hallarda tətbiq olunur.   

 

(alm. die Plastizitätstheorie, ingl. Plasticity theory ) 

 

Plazma  əritmə  sobası  polad  tullantılarının 

əridilməsi  və  qövs  əritmə  sobası  ilə  oxşardır. 

Fərq  ondadır  ki,  bu  soba  plazma  ilə  qızdırılır. 

Sabit  cərəyanlı  plazma  alovlandırıcısı  adətən 

sobanın  divarlarında  yandan  bərkidilir.  Də-

yişən cərəyanla işləyən sobada isə alovlandırıcı 

sobanın  qapağına  bərkidilərək  yuxarıdan  aşa-

ğıya sallanır.  

 

(alm. der Plasma-Schmelzofen,  ingl. Plasma-melt-

ing furnace)    

 

Plazma  ilə  emal  qövs  və  ya  yüksəktezlikli 

plazmatronla  yaradılmış  aşağı  temperaturlu 

plazma  ilə  materialların  emalı  üsuludur. 

Plazma ilə emal zamanı səthin forması, ölçüsü, 

strukturu və ya vəziyyəti dəyişir.  

Plazmanın  yüksək    sənaye  temperaturu  (10

4

 

K),  gücün  böyük  diapazonda  tənzimi  və  plaz-

ma  axınının  emal  olunan  materiala  yönəl-

diləbilməsi  saysində    plazma  ilə  emal 

---