Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Folklorşünaslığa giriş
- Almaz H əsənqızı
- Strukturalizm
Folklorşünaslığa giriş 39 etdiyin ə inanırdılar” 39 . XIX əsrin ortalarında Almaniyada yeni bir nəzəriyyə meydana çıxır. İqtibas nəzəriyyəsi – alman alimi Teodor Benfeyin (1809- 1881) adı ilə bağlıdır. Teodor Benfey qədim hind abid əsi olan “Pançatantra” (“Kəlilə və Dimnə”) (1859) əsərinə yazdığı müqəddimədə müxtəlif xalqların folklor m ətnlərindəki oxşar süjet, motiv, obraz və sairənin səbəbinin qarşılıqlı mədəni əlaqələr və ya köçlər olduğu qənaətlərini ir əli sürmüşdür. Onun fikrinə görə, Qərbə nağıl süjetləri Şərqdən, daha doğrusu, hind nağıllarından keçmişdir. T.Benfey öz n əzəriyyəsini əsaslandırmaq üçün hətta bu m ətnlərin keçə biləcəyi istiqamətləri də müəyyən etməyə çalışmışdır. Bu m əktəbin nümayəndələrinin qənaətlərinə görə, dün- ya xalqları folklor mətnlərini eyni mənbədən götürmüşlər. Əslində diqqəti mədəni, iqtisadi əlaqələr, həmçinin köçl ər vasitəsilə folklor süjetlərinin bir xalqdan digərinə keç ə biləcəyi prinsipinə yönəltməsi baxımından bu nəzəriyyə əhəmiyyət daşısa da, bütün dünya folklorunu Şərqlə (konkret olaraq, hind) bağlamaq məsələsində yanlış hesab edilir. XIX əsrdə rus folklorşünasları (V.Müller,Y.Sokolov, A.Markov v ə başqaları) tərəfindən tarixi məktəb yaranır. Bu n əzəriyyənin tərəfdarları folklor mətninin əsasında tarixi hadis ələrin dayandığını iddia edirdilər. Finlandiyada is ə Y.Kroon tərəfindən (sonradan onun ideyalarını oğlu K.Kroon və A.Aarne davam etdirir) tarixi- coğrafi məktəbin əsası qoyulur. Finlandiyada yarandığı üçün b əzən onu fin məktəbi də adlandırırlar. Bu məktəbin nü- 39 Алан Дандес. Фольклор: семиотика и/или психоанализ (Сборник статьей), Москва: Восточная литература РАН, 2003, с.14 Almaz H əsənqızı 40 may əndələri folklor süjetlərinə tarixi hadisələrlə yanaşı, coğ- rafi mühitin d ə təsiri olduğunu qəbul edirdilər. Onun tərəf- darlarından Antti Amadus Aarnenin (1867-1925) ən böyük müv əffəqiyyəti 1910-cu ildə nəşr edilmiş “Nağıl tiplərinin göst əricisi” (“Verzeichnic der Marchentypen”) əsərinin ha- zırlanması idi. Avropa nağılları əsasında tərtib edilmiş bu göst əricidə nağıllar belə qruplaşdırılmışdır: 1.Heyvanlar haq qında nağıllar; 2. Sehrli nağıllar; 3. Əfsanəvi nağıllar; 4. No vellavari nağıllar; 5. Axmaq şeytan haqqında nağıllar, 6. L ətifələr. A.Aarnenin t əcrübəsini davam etdirərək təkmilləşdirən amerikalı alim Stis Tomson (1885-1976) 1928-ci ildə nağıl göst əricisini ingilis dilində nəşr etdirir. S.Tomson bir sıra xalqların nağıllarını qruplaşdıraraq, 1932-1937-ci illərdə fоlklоrun ölçü daşı sayılan altı cildlik “Xalq ədəbiyyatı mоtivlərinin indеksi” (“Mоtif-indеx оf thе fоlk litеraturе”) adlı tədqiqatını nəşr еtdirmişdir. Dünya folklorşünaslığında m əşhur “Aarne-Tomson süjet göstəricisi” adı ilə tanınan h əmin tədqiqat bu gün də əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Strukturalizm – ilk olaraq bir dilçilik n əzəriyyəsi kimi ir əli sürülmüşdür. Məşhur dilçi alim Ferdinand de Sössür (1857-1913) onun banisi hesab edilir. Bu n əzəriyyəyə görə, h ər hansı bir hadisə daxili strukturuna (və ya tərkib his- s ələrinin strukturuna) əsasən izah edilə bilər. Yəni hər hansı bir hadis ə, yaxud element bütöv bir sistemin parçalarıdır. Dil işarələr sistemi olduğu kimi bu nəzəriyyəni digər sahələrə də t ətbiq etmək mümkündür. Onun əsas nümayəndələrindən fransız etioloq alimi Klod Levi Stros (1908-2009) özünün Şimali və Cənubi Amerika hindularının təsəvvürləri ilə bağlı apardığı dörd cildlik “Mythologiques” adlı tədqiqatında mifoloji sistemin v ə insan ağlının miflərə transformasiya Folklorşünaslığa giriş 41 edil ərək ifadə olunduğunu bildirirdi. Onun fəaliyyətinin əsas istiqam əti folklor və mifologiyanın qarşılıqlı əlaqədə tədqiqi t əşkil etmişdir “Mifin strukturu” adlı tədqiqatında folklora strukturalist linqvistika prinsipl əri ilə yanaşmış, mifi dilin əsas fenomeni hesab etmişdir. Bundan başqa, miflə musiqi ar asında təhlillər aparmış, onların hər ikisinin qeyri-şüuri – universal struktura malik olması haqqında mülahizələr irəli sürmüşdür. Ümumiyytl ə, strukturalistlərin qənaətlərinə görə, folk- lor m ətninin tədqiqi üçün onun hər bir elementi ayrılıqda öy- r ənilməlidir. Mətn həmin hissələrin cəmi şəklində meydana çıxır. Az ərbaycan folklorşünaslarının ayrı-ayrı nəzəri mək- t əblərə münasibətilə bağlı məlumatlarda əsasən Y.V.Çəmən- z əminlinin adı çəkilməkdədir. Azad Nəbiyev “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” monoqrafiyasında bu barədə yazır: “Yüz əlli ildən artıq bir dövrdə Avropa xalqları bir-birinin ardınca dünya folklorunda oxşar mədəniyyətlər və süjetlərin yaran- ması barədə müxtəlif nəzəri məktəblər yaratsa da, Azərbay- can folklorşünaslığında əslində bu məsələyə qismən Y.V.Ç əmənzəminli istisna olmaqla, demək olar ki, heç toxu- nulmamışdır” 40 . Lakin mühacir ziyalıları yaradıcılığında folklor nəzə- riyy ələrinə münasibəti fərqlidir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, dünya alimlərinin işti- rakı ilə 1891-ci il 5-12 sentyabr tarixində Londonda keçi- ril ən Şərqşünasların IX konqresində Əhməd bəy Ağaoğlu iştirak etmişdir və onun verdiyi bir çox məlumatlar Azər- 40 Azad N əbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, I cild, Bakı: Çıraq, 2009, s.26 Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|