Almaz H
əsənqızı
66
1. Mövzu il
ə bağlı olan xalq ədəbiyyatı örnəkləri
(inanclar, bayatı, layla, atalar sözləri, zərbi-məsəllər, rəvayət
v
ə ya əfsanələr və s.) bilavasitə – dəyişdirilmədən bədii
əsərə daxil edilir. Məsələn, M.Ə.Rəsulzadənin “Əsrimizin
Siyavuşu” əsərinin atalar sözü ilə adlandırılan “Haqsız qan
yerd
ə qalmaz” fəsli başdan-başa müəllifin məhz bu janrdan
verdiyi örn
əklərlə şərhinə çalışdığı mülahizələrin müqayisəsi
əsasında qurulmuşdur: “ Haqsız qan yerdə qalmaz. Necə ki,
S
əyavuş qanı qalmadı. Məzlum ahı ovunmaz, necə ki,
K
ərbəla zülmü ovunmur. Zalım əbədi olmaz – necə ki,
Zöhhakın zülmü olmadı… Fikir öldürülməz – necə ki.
Neronun aslanları xristianlığı parçalaya bilmədi. Abid imanı
yanmaz, nec
ə ki, Nəmrudun atəşi İbrahimi yaxa bilmədi.
Qonuşma və düşüncə susdurulmaz – necə ki, inkvizisiya
hüzuruna çıxarılan Qaliley susmadı”
62
.
2. Folklor m
ətnləri məzmuna uyğun olaraq dəyişdirərək
yazılı ədəbiyyata daxil edilir. Məsələn, F.Sadığın bir şeirinə
n
əzər salaq:
İndi kitab oxumamaq
Olubdu bir x
əstəlik,
Kitabı ver oxuyana,
Birini d
ə üstəlik, –
şeirinin “ Çörəyi ver çörəkçiyə, birini də üstəlik” atalar sö-
zün
ə əsaslanaraq yazıldığı göz qabağındadır.
B
əxtiyar Vahabzadənin “Nə güman eyləmisən ondakı
tilsiml
əri sən, Kürü ahıyla qurutdu, salı yandırdı Muğam”
62
M
əhəmməd Əmin Rəsulzadə. Əsrimizin Siyavuşu. Çağdaş Azərbay-
can
ədəbiyyatı. Çağdaş Azərbaycan tarixi, Bakı: Gənclik, 1991, s.53
Folklorşünaslığa giriş
67
beytinin son misrası məşhur:
Əzizinəm Salyana,
Dara zülfün, sal yana.
Nec
əsən bir ah çəkim,
Kür quruya, sal yana, –
b
ayatısının dəyişilməsinin nəticəsi olması şübhə doğurmur.
Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasındakı bir
b
əndə diqqət yetirək:
Qarı nənə gecə nağıl deyəndə,
Kül
ək qalxıb qap-bacanı döyəndə,
Qurd keçinin Şəngülüsün yeyəndə,
M
ən də dönüb bircə uşaq olaydım,
Bir gül açıb ondan sora solaydım.
Burada “Qurd keçinin
Şəngülüsün yeyəndə” deyərkən
şair, təbii ki, məşhur nağılı xatırladıb və çox təsirli bir səh-
n
əni əyaniləşdirməyə müvəffəq olmuşdur.
Göründüyü kimi, “Heyd
ərbabaya salam” əsərində Şəh-
riyar xalq yaradıcılığından son dərəcə məharətlə istifadə et-
mişdir. Digər bir bənddə isə müəllif xalq mahnısına istina-
d
ən tam bir mənzərə yaratmışdır:
Heyd
ərbaba, dağın-daşın sərəsi,
K
əklik oxur, dalısında fərəsi,
Quzuların ağı, bozu, qərəsı,
Bir ged
əydim dağ-dərələr uzunu,
Almaz H
əsənqızı
68
Oxuyaydım: “Çoban, qaytar quzunu”.
Burada son beytin q
ədim və məşhur xalq mahnısı “Sarı
g
əlin”dəki:
Bu d
ərənin uzunu,
Çoban qaytar quzunu, –
misralarının Şəhriyar qələmilə yazıya çevrilmiş izləri olduğu
şübhə doğurmur.
3.
İrihəcmli əsərlərdə daha dolğun təsəvvür yaratmaq
üçün m
ərasimlər – doğum, toy, yas, Novruz bayramı, şə-
bihl
ər və s. geniş təsvir edilir. Yəni folklor həmin əsərlərin
t
ərkib hissəsinə çevrilir.
4. B
əzən isə bədii əsər öz mövzusunu birbaşa folk-
lordan götürür. Buna h
əcmindən asılı olmayaraq, həm nəzm,
h
əm nəsr, həm də dram əsərlərində təsadüf etmək olar.
M
əsələn, Nizaminin “Sirlər xəzinəsi”, Füzulinin “Leyli və
M
əcnun”u, İ.Əfəndiyevin “Apardı sellər Saranı”, “Qarı
dağı” hekayələri, Elçinin “Mahmud və Məryəm” romanı,
bundan
əlavə “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarının məzmunu
il
ə səsləşən bir sıra şeir, nəsr, dram əsərləri və s.
4. Satirik
əsərlərdə gülüş yaratmaq məqsədilə folklor
örn
əklərinə məxsus əlamətləri daşıyan yazılı ədəbiyyat nü-
mun
ələri yaradılması halları da vardır. Bunun ən gözəl
örn
əklərinə “Molla Nəsrəddin” dərgisində görmək müm-
kündür. M
əsələn, “Molla Nəsrəddin” jurnalının 1909-cu il
yanvar sayında İran şahı Məhəmmədəlini ifşa etmək
m
əqsədilə “Tapmaca” başlığı ilə belə bir şeir verilir:
Folklorşünaslığa giriş
69
Yumruqdur etiqadım,
X
əlqi basıb fəsadım,
Hazır durub cəlladım,
Zülmü sit
əm muradım,
H
ər yerdə vardır adım”.
Şeirdən sonra “Tapın görək kimdir bu adam?” sualına
cavab olaraq,
M.Ə.Sabir belə bir cavab verir:
N
ə lap kiçik, nə çox da çox iridir.
Qarnı yoğun, boynu da dam tiridir.
Ruhu ölüb, n
əfsi hələ diridir,
İnsaniyyət paltarının kiridir,
M
əmdəlidir, əskiklərin biridir!
Molla
əmi, gör tapdım, ya tapmadım?!
M
əlumdur ki, tapmaca şifahi xalq ədəbiyyatının geniş
yayılmış janrlarından biridir. Burada məhz onun forma-
sından istifadə edilərək, qarşıya qoyulan məqsədə nail olun-
muşdur.
Atalar sözl
əri, lətifələr, bəzən bayatılar “Molla Nəs-
r
əddin”də dərginin üslubuna uyğun olaraq satirik məqamda
f
ərqli şəkildə istifadə olunur. Məsələn, “Ölmə eşşəyim, öl-
m
ə, yaz gələr, hürriyyət bitər” (“Ölmə, eşşəyim, ölmə yaz
g
ələr, yonca bitər”), “Toxun acdan gərək xəbəri olmasın”
(“Toxun acdan x
əbəri olmaz”) və s.
5. B
ədii əsərdə mövzunun birbaşa deyil, alt qatında
folklor süjeti, obraz v
ə ya motivlərinin qorunması halları da
vardır. Belə ki, son dövr Azərbaycan ədəbiyyatında post-
Dostları ilə paylaş: |