Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Almaz H əsənqızı
- Folklorşünaslığa giriş
Almaz H əsənqızı 98 m əsindən hasilə gəlmişdir. Köpəyin quşla olan bu müna- sib əti İran əsatirinə “Simurğ” şəklində keçmişdir” 90 . Xatırladaq ki, on bir il sonra “Vətən uğrunda” dərgi- sind ə çap olunan (1945, sayı 5, s.93-101) “Əfsanəvi quşlar” adlı məqaləsində Simurğla (Səməndər, Zümrüd) bağlı M.T əhmasibin şərhində yuxarıda S.Rəfiqin verdiyi İran m ənşəli səg+murğ birləşməsi ilə yanaşı, Midiya dini əfsa- n ələri və “Avesta”ya əsaslanan məlumatlar da öz əksini tap- mışdır. Lakin tədqiqatçı dövlət quşu ilə bağlı qənaətlərini Şəmsəddin Sami lüğətinə əsaslanaraq irəli sürmüş, onun Humay (Umay) olduğunu bildirmiş, bu kəlmənin etimo- logiyasını isə M.Kaşğarlıya istinadən müəyyənləşdirmişdir Geniş şərhlər verən alim dövlət quşunu xalq ədəbiyyatında əsatiri surətlərindən biri adlandırmış, eyni zamanda onun iki xüsusiyy ətini – səadət, var-dövlət və hakimiyyət rəmzi olduğunu qeyd etmişdir 91 . Fikrimizc ə, etmoloji cəhətdən dövlət quşu ilə bağlı M.T əhmasibin M.Kaşğarlıya istinadən verdiyi şərh ağla- batandır, lakin bu əsatiri obrazın nağıllardakı rolu və onun xalq diploma tiyasının – demokratik hakim seçiminin sim- volu olması barədə mühacirətdə M.B.Məmmədzadənin ver- diyi izahat daha aydındır, daha düzgündür. Türk- oğuz dövlətçilik tarixi, onun hüquqi əsaslarını öyr ənmək baxımından xalqın epos yaddaşı mühüm əhə- miyy ətə malikdir və “Kitabi-Dədə Qorqud” ən dəyərli mən- b ələrdən hesab edilə bilər. Oğuz elinin hansı qanunlarla 90 Selim Refik Refioğlu. Azerbaycan ve Anadolu Halk hikayelerinin tahlili ve mukayesesi, İstanbul: 1933-1934, Bayazit Devlet Kütüp- hanesi, 894.35- 09 (0.201694) şifreli elyazma, s.91 91 M əmmədhüseyn Təhmasib. Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə, I cild, Bakı: Müt ərcim, 2010, s.152-163 Folklorşünaslığa giriş 99 idar ə edilməsi, qadın-kişi hüquqları ilə bağlı təsəvvürlər eposda b ədii şəkildə ifadə olunmuşdur. Bu baxışlara diqqət yetirdikd ə qədim türklərin, müasir dillə desək, necə bir demokratik üsulu-idar ə ilə məmləkətini yönəltməsi hətta t əəccüb doğurur. Əslində hakimiyyət Bayandır xana aid olsa da, Qazan xan daha önd ə görünür və adət-ənənə əsasında idar əçilik əsas prinsip kimi təsvir edilir. Hər hansı bir mə- s ələnin həllində Qazan xan təklikdə deyil, oğuz bəylərilə m əsləhətlərdən sonra qərar verir. “Qalın Oğuz dövlətçili- yind ə quruluş belə təyin olunub: İç Oğuzun bəyləri sağ b əyləridir. – divanda bunlar Bayındır xanın sağında oturur- lar; Daş Oğuz bəyləri sol bəyləridir – bunlar Bayındır xanın solunda otururlar. Dövl ətçilik normasına görə hakimiyyətə ancaq sağ bəylərin keçmək ixtiyarı var” 92 . Göründüyü kimi, dastanda idar əetmə mexanizmi tam əksini tapmışdır. Oğuz elinin əsas vəzifəsi vətəni düşməndən – basqın- lardan qoru maqdır. Dastanda cinayət və onun cəzalandırıl- ması və ya əfv olunması, qəhrəmanlığın qiymətləndirilməsi, s ərhədlərin qorunma səviyyəsi, ticarət əlaqələri və s. haqqında da təsəvvürlər verilmişdir. Yeri g əlmişkən, bir fakta diqqət yetirək. “Dədə Qor- qud” kitabının on ikinci – “İç Oğuza Daş Oğuza asi olub Beyr əyin öldüyü boy”da maraqlı bir məqamla qarşılaşırıq. H ər il Qazan xan öz evini – var-dövlətini öz bəylərinə “yağmalatdırır”. Professor Tofiq Hacıyev bu boydakı hadi- s ələrlə bağlı maraqlı təhlillər apararaq yazır: “Bu hadisə prinsipc ə bəyliyini müvəqqəti bağışlamaq kimi bir demo- kratiyadır – xəzinəsini xalqın ixtiyarına verir. Əyani göstərir 92 Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2004, s.449 Almaz H əsənqızı 100 ki, o biri b əylərdən artıq heç nə qazanmır, şəxsi yatır yığmır, xalqla bir süfr ədə, eyni səviyyədə iştirak edir. Bu özünə- m əxsus bir bərabərlikdir. Bu bərabərliyi Qazan (Oğuz döv- l ətçiliyi) ideya kimi irəli sürmür, bir iş kimi əyani icra edir” 93 . Hüquqla bağlı xalq təsəvvürləri şifahi ədəbiyyatın dig ər janrlarında, o cümlədən lətifələrdə də öz əksini tap- mışdır. Molla Nəsrəddin lərifələrinin mühüm bir qismi zalım hökm darların idarə üsulları, rüşvətxor qazıların tənqidinə h əsr edilmişdir. Bel ə ki, böyük fateh Teymurləng ilə bağlı yaranan l ətifələrdə xalqın sevimlisi Molla Nəsrəddin hər zaman iti ağlı və acı dili ilə qalib gəlir. Bu belə də olmalıdır, çünki o, xalqın təmsilçisidir. Örnək olaraq Teymurlənglə bağlı bir l ətifəyə diqqət yetirək: “Günlərin birində Teymurləng böyük bir qonaqlıq verir. Molla da bu qonaqlıqda iştirak edir. Tey- mur görür ki, Molla bir n əfərlə çox şirin söhbətə məşğuldur. Onu utan dırmaq məqsədilə yanına gələrək deyir: – Yen ə kim bilir, yalandan nə basıb-bağlayırsan?.. Molla heç özünü sındırmadan baş əyib deyir: – N ə eləyim, qibleyi-aləm sağ olsun. Yalansız keçin- m ək olmur. Sizin ədalətinizdən danışıram”. Siyasi l ətifələr bu janrın digər örnəklərindən özünə- m əxsusluğu ilə seçilir. Xüsusən keçmiş sovet respublikaları kimi avtoritar rejimli ölk ələrdə bu lətifələr həqiqəti daha çox əks etdirməsinə görə böyük əhəmiyyət daşıyır. Həmin döv- rün ağır repressiyalarına, ölüm və sürgünlərə baxmayaraq, siyasi l ətifələr yaranmış, onlarda hüquq pozuntuları, yanlış dövl ət idarəçiliyi ilə bağlı məqamlar əks olunmuşdur. Ma- 93 Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2004, s.448 Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|