Хошбяхт ялийева

Almaz H
əsənqızı                                                   
 
 
104 
Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  folklorun  digər janrla-
rında – atalar sözləri və məsəllərdə, bayatılarda, rəvayətlərdə 
hüquq v
ə dövlətçiliklə bağlı məqamlar vardır. “Haqq nazilər 
üzülm
əz”, “Nahaq qan yerdə  qalmaz”,  “Haqqı  nahaqqa 
verm
ə” və s. ifadələr, o cümlədən:   
 
Gedir
əm bu dağilən,   
Əlimdə çırağ ilən. 
Yarı eldən sürdülər, 
Əllərdə yaraq ilən.   
 
M
ən aşiq şəkər canım,   
H
ər dərdi çəkər canım.   
N
ə haqqım var, nə muzdum,   
B
əylərə nökər canım – 
 
bayatıları  Azərbaycan  insanının  mənəvi  dünyasını,  haqq-
ədalət  arzularını  göstərməkdədir.  Bu problemin dərindən 
araşdırılması  Azərbaycan  xalqının hüquq anlayışı  ilə  bağlı 
ən qədim təsəvvürlərinin aydınlaşmasına səbəb olacaqdır. 
 

---

Folklorşünaslığa giriş   
 
 
105 
 
 
 
FOLKLOR VƏ RİYAZİYYAT 
 
 
Folklorun 
əlaqədə  olduğu  elm sahələri içərisində  riya-
ziy
yatın  özünəməxsus  yeri var. Ümumiyyətlə, indiyədək 
müxt
əlif tədqiqatçılar tərəfindən folklorda rəqəmlərin simvo-
likası və onun folklor mətnində işlənmə mexanizmi ilə bağlı 
bir  sıra  tədqiqatlar  aparılmışdır.  Belə  ki,  folklorun  ayrı-ayrı 
janrlarında, xüsusən nağıl və dastanlarda işlənən 1, 3, 7, 40 
v
ə  başqa  sayların  sətiraltı  mənaları,  bu  janrlarla  bağlı  apa-
rılan  tədqiqatların  əksəriyyətində  (B.Abdulla, A.Nəbiyev, 
F.Bayat, A.N
əbiyev,  R.Qafarlı,  S.Rzasoy,  R.Əliyev  və  baş-
qaları)  xatırlanmaqdadır.  Bu  araşdırmalardan  biri  də  Fran-
sada mühacir h
əyatı yaşayan İren xanım Melikoff tərəfindən 
aparılmışdır. İren xanımın “Asiya jurnalı”nda (“Journal Asia-
tique”) 1962-ci ild
ə (s.435-445) fransızca nəşr olunan “Ana-
dolu türkl
ərinin dinsəl-qəhrəmanlıq mətnlərində simvollaşan 
saylar” m
əqaləsi dastanlardakı  sayların  işlənmə  məqamları, 
ifad
ə etdikləri sətiraltı mənaların izahına  həsr  edilmişdir.  1, 
3, 5, 7, 40 v
ə 300 saylarına sıx-sıx rastlandığını bildirən mü-
əllif, eyni zamanda, 17 və  72-nin də  cox  işləndiyini, bu 
r
əqəmlərin  əslində  9 ilə  8-in  toplanması  və  vurulmasından 
yarandığını  müəyyənləşdirmişdir.  Danişmənd,  Sarı  Saltuk, 
Əbu Müslim, Seyid Battal və başqa dastan, həmçinn mənqibə 
q
əhrəmanlarının adlarını ərəb hərflərinin əbcəd hesabı ilə say 
qarşılığı  əsasında  incələməklə  İren  xanım  bu  iki  rəqəmin 
qutsallığını üzə çıxarmaqla yanaşı, onların əski dönəmlərdən 

---

Almaz H
əsənqızı                                                   
 
 
106 
h
əm fars folklorunda, həm də  türk dastan  ənənəsində  yaşa-
dığını müxtəlif mənbələr əsasında sübuta yetirmişdir.   
İren xanım bu iki sayın (əsasən 17 sayının) təhlilləri za-
manı daha çox Bəktaşi-ələvi təriqətlərilə bağlılığı məsələsini 
ortaya qoysa da, mövzu 
ətrafında müraciət olunan mənbələr 
maraq do
ğurur.  Fikrimizcə, bu problemin Azərbaycan folk-
lorunda da özün
əməxsus yeri vardır və belə təhlillərə ehtiyac 
duyulmaqdadır, bu da gələcək araşdırıcılar üçün bir istiqamət 
kimi d
əyərlidir. 
Qeyd etm
ək lazımdır ki, İren xanım xalq ədəbiyyatında 
simvol
laşan  saylarla  bağlı  araşdırmalarını  davam  etdirərək, 
“B
əktaşi-ələviliyin  simvollaşdığı  üzərinə:  on  iki  heyvanlı 
t
əqvimdən on iki imama” məqaləsində  problemlə  bağlı 
bildirm
əkdədir ki, on iki sayının qutsallaşdırılmasına dinlərin 
v
ə  mədəniyyətlərin bir çoxunda rastlaşırıq.  Qədim  çağda 
yunan-
latın  panteonunun  başlıca  tanrılarının  sayı  da  on  iki 
idi: on iki qeys
ər. Xristian dönəmdə  on iki havari bu dinin 
dastan 
ədəbiyyatında  Dəyirmi Masada on iki cəngavər bu-
lunurdu. İslamda on iki sayı On  İki  İmamın  yüksəldilişi  ilə 
şiələrdə müəyyənləşdi. 
H
əmin məqaləsində  müəllif  qısa  olaraq  yeddi  sayı  ilə 
bağlı  düşüncələrinə  yer  ayırmış,  bu  rəqəmin  islamın 
q
əbulundam öncə də türklərdə müqəddəsliyini göstərən bəzi 
detallara  rastladığını  nəzərə  çatdırmaqla  yanaşı:  “Bu  dərin-
l
əşməyə  dəyər bir mövzudur”,  –  yazaraq,  onun  aydınlığa 
qovuşmasını gələcək araşdırmalara saxlamışdır. 
Bütün deyil
ənlərlə yanaşı, qeyd etməliyik ki, folklorun 
b
əzi  janrları  birbaşa  riyazi  biliklər üzərində  qurulmuşdur. 
M
əsələn, əsasən uşaq folkloru hesab edilən sanamalar, düz-
gül
ər, acıtmalar içərisində belə örnəklər istənilən qədər çox-
dur.  Kiçik  yaşlı  uşaqların  riyazi  təfəkkürünün  inkişafı  üçün 

---

Folklorşünaslığa giriş   
 
 
107 
n
əzərdə tutulan bu örnəklərdən birinə nəzər salaq: 
 
Bir-iki – bizimki, 
Üç-dörd – 
qapını öpt. 
Beş-altı – daş altı, 
Yeddi-s
əkkiz – Firəngiz, 
Doqquz-on – 
qırmızı don.   
 
Aydındır  ki,  yenicə  dil açan körpənin ona qədər say-
ması üçün nəzərdə tutulan bu örnək ilkin riyazi biliklərin mə-
nims
ənilməsi üçün istifadə edilir. Bu örnəyin oxşarına ingilis 
folklorunda da t
əsadüf edilməkdədir və maraqlıdır ki, ikinci 
misra bu xalqın dilində Azərbaycandakı mətnlə tam üst-üstə 
düşür: 
 
One, two, buckle my shoe,   
Three, four, close the door.   
Five, six, pick up sticks,   
Seven, eight, close the gate, 
Nine, ten, do it again. 
 
B
əzən isə  folklor örnəkləri  birbaşa  riyazi  əməllərin 
h
əyata keçirilməsini tələb edir. Fəsillərin öyrədilməsi üçün 
yaranmış bir tapmacaya diqqət edək: 
 
Üçü biz
ə yağıdı,   
Üçü c
ənnət bağıdı. 
Üçü yığar, gətirər,   
Üçü vurar, dağıdar. 
 
Bu tapmaca
nın köməyilə müxtəlif riyazi əməllər (Neçə 

---