Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Folklorşünaslığa giriş
- Almaz H əsənqızı
Folklorşünaslığa giriş 115 birind ə gecələmişdim. Qarı xəstə kişisinə küpə qoyurdu. Küp əni xəstənin kürəyinə qoyanda belə bir ovsun oxudu: “Əmün, dəmün bu olsun, Axır qəmün bu olsun”, – Bir azdan ev sah ibinin çoban oğlu içəri girib salam- k əlamdan sonra anasına dedi: – Ç ər dəymiş qoçun quyruğunda islahat qoymayıb. Əmlədim. Yen ə də “əm” sözünü eşidəndə mənasını soruşdum. Qarı dedi: “Yanı ki, qara nöyütnən dərmanlayb, daynan” . Dem ək, haradasa, uzaq keçmişdə bizim öz dilimizdə d ərman “əm” adlanırmış, dərmanlamaq – əmləmək imiş. Qa- rı bayaq: “Əmün bu olsun”, – deyəndə: “Dərmanın bu küpə olsun, sağalasan” – deyirmiş”. Əzizə xanımın verdiyi bu əhvalata əsaslanan M.Adi- lov “Əyləncəli dilçilik” kitabında “Əməçi” sözünü belə şərh edir: “... q ədim şamanlar iki qrupa bölünürdülər ki, bunlar- dan bir qismi baxşı (oxuyan və yazan), digər qrupu əmçi (h əkim) adlanırdı” 98 . Fikrimizc ə, elə “əbəçi”(bəzən elə əbə də deyirlər) sözü d ə “əməçi”nin fonetik cəhətdən (m-b əvəzlənməsi) dəyişmiş formasıdır və yalnız doğuşa yardım edənləri bildirmə məqa- mında dilimizdə yaşamağa davam edir. İnsanlar həm də ruhun, mənəvi dünyanın sağlamlığı haqqında düşünmüş, yaratdıqları əsərlərdə bunu ifadə etmiş- lər. Qədim türklər üçün ən böyük istək azad həyat olmuş, sevgi, məhəbbət insan ruhunun əsas dərmanı kimi folklor 98 Musa Adilov. Əyləncəli dilçilik, Bakı: “Elm və təhsil”, 2014, s.23 Almaz H əsənqızı 116 örnəklərində obrazlı şəkildə əks olunmuşdur: Qərənfiləm, dəstəyəm, Bülbüləm, qəfəsdəyəm. Gedin o yara deyin, Həsrətindən xəstəyəm, – örnəyində xəstəliyin səbəbi ayrılıqdır. Maraqlıdır ki, burada h əmin xəstəliyin şiddətini göstərmək üçün qeyri-adi bir müqayis ə verilmişdir. Dəstəyə bağlanan qərənfil və ya qə- f əsdəki bülbül öz azadlığını itirərkən necə əzab çəkirsə, “ya- ra h əsrət qalan” insan da eyni acıları yaşayır. Aşıq yaradıcılığında eşq dərindən “xəstə” düşənlər haqqında kifayət qədər örnək gətirmək mümkündür. Aşıq Ələsgərin məşhur “Düşdü” qoşmasını xatırlayaq: Ələsgərəm, hər elmdən halıyam, Göz əl sən təbibsən, mən yaralıyam. Dedi: “N işanlıyam, özgə malıyam”, Sındı qol-qanadım, yanıma düşdü. Bu şeirdə fövqəladə şirin bir dillə – obrazlı ifadələrlə sevgid ən yaralanan bir qəlbin təbibi və əlacı ilə bağlı bir m ənzərə yaradılmışdır. M əhəbbət dastanlarında, bir qayda olaraq, buta verilən bütün q əhrəmanlar ilk olaraq özlərindən gedir, ağır xəstə- l ənirlər. Onlara buta ilə yanaşı, aşıqlıq da verilir və bu qəh- r əmanlar dərdlərini sazla söyləyə bilirlər. Bu da türk xalqı- nın mənəvi ucalığını göstərən əlamətlərdən biridir. Xalq t əbabətindən danışılarkən, ocaq, pir, məqbərə, gümb əz və s. müxtəlif adlarla tanınan müqəddəs məkanlara Folklorşünaslığa giriş 117 olan inanclar n əzərdən qaçırılmamalıdır. Bir çox xəstə- likl ərin, ağır dərdlərin əlacını əsrlərdir ki, müqəddəsləşmiş m əkanlarda arayan Azərbaycan türkləri arasında bu müna- sib ətlə bir çox dini əhvalatlar, söyləmələr meydana gəlmişdir ki, bu da dini r əvayətlər, mənqibələr kimi folklor janrlarının yaranması ilə nəticələnmişdir. Uzun illər sovet ideoloji sis- teminin ateist t əbliğatına baxmayaraq, Azərbaycan xalqı mü- q əddəs hesab etdiyi insanlar (övliya, seyid) və məkanlar (pir, ocaq, gümb əz, məqbərə) ilə bağlı inanclarını qorumuşlar, lakin, t əəssüf ki, yaranan dini rəvayətlər, mənqibələr senzura basqısı üzündən toplanmamış, nəşr olunmamış, əksəriyyəti unudulmuşdur. Maraqlıdır ki, Azərbaycanda yasaqlandığı həmin dövr- d ə mühacirətdə müəyyən qədər bu sahəyə diqqət yetiril- mişdir. Belə ki, Əhməd Cəfəroğlunun “Azəri türk həyatında batil etiqadlar ”, “Türkl ərdə sehirli daş təlaqqisi ” əsərlə- rind ə, İren Melikoffun “Halva qutsallığı və halva dağıtma ənənəsi: ortaçağ Türkiyəsində məslək loncalarında bir uyğu- lama üz ərinə araşdırma” (“Le rituel du Helva: recherche sur une cotume des corporations de Metier dans la Turquie medievale”) m əqalə və müsahibələrində, Zeynal A.Sarayın “Az ərbaycanın gözəl sənətləri haqqında” və s. məqalələrində müxt əlif müqəddəs məkan və insanlar haqqında məlumatlar veril mişdir. Başqa bir maraqlı fakt diqqəti cəlb edir. Azərbaycan nağıllarının bir çoxunda təbib və ya loğman obrazına təsadüf edilir. B əzən padşahların sevimli qızının xəstəliyinin əlacını tapmaq v əzifəsi nağıl qəhrəmanının üzərinə düşür və o bir çox ç ətin tapşırıqları yerinə yetirərək buna nail olur. Ayrıca “Loğman” adlı müxtəlif varintlarda nağıl olduğunu da xatırlatmalıyıq. Ümumiyyətlə, loğman bir mifik obraz –xalq Almaz H əsənqızı 118 h əkimlərinin ümumiləşmiş simvolu kimi folklor mətnlərində yaşamaqdadır. Xalq t əbabətinin bir istiqaməti də nəzərdəymələrə qarşı aparılan mübarizə metodlarıdır. Bu zaman ən çox üzərlikdən istufad ə olunur və həm də xüsusi ovsun oxunur: Çıxdım Savalanın başına, Dedim, ya M əhəmməd, ya Əli, Dedi, n ədir, ey biçarə, Dedim, n ədir bu dərdə çarə? Dedi, çörlü-çöplü üz ərlik, Başı börtlü üzərlik. Üz ərliksən, havasan, Min bir d ərdə davasan, S ən ki dünyada varsan, Qada, bala qovarsan. Üz ərliklər çırtdasın, Yaman gözl ər pırtlasın! B ədnəzərlə bağlı xalq ədəbiyyatında, o cümlədən aşıq yaradıcılığında kifayət qədər nümunə vardır. Qurbaninin m əşhur şeirindən bir örnəklə kifayətlənirik: Sallana-sallana g ələn Salatın, G əl, belə sallanma, söz dəyər sənə. Al- yaşıl geyinib, durma qarşımda, Sakın bədnəzərdən, göz dəyər sənə. Uşaq oyunlarının mühüm bir qismi onların fiziki sağ- lam böyüm əsini təmin etmək məqsədilə yaranmışdır. Cəld- lik, çeviklik, düzgün m əntiqi yanaşma tələb edən oyunlar Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|