Almaz H
əsənqızı
124
variant
larından birində Qərib doğma yurdu Təbrizi belə vəsf
edir:
T
əbrizin ətrafı bağdı, meşədi,
İçində oturan bəydi, paşadı,
S
əkkiz yüz məhəllə, dörd yüz küçədir,
Çarşısı, bazarı yüzdür Təbrizin.
Göründüyü kimi, b
əzən folklor mətni yalnız müəyyən
bir coğrafi ərazinin adını verməklə kifayətlənmir, həmin əra-
zi il
ə bağlı digər məlumatları da özündə əks etdirir. Verilən
m
əlumatlar bu ərazilərin söylənilən dövrlə bağlı mənzərəni
aydınlaşdırdığı üçün əsər folklorşünaslıq üçün olduğu qədər
dig
ər elm sahələri üçün də əhəmiyyət qazanır.
Ümumiyy
ətlə, coğrafi məlumatlar bir çox folklor ör-
n
əklərində, xüsusən epik mətnlərdə öz əksini tapır. Lakin bu
iki anlayışın tamamilə bir-birini əvəz etdiyini düşünmək sa-
d
əlövhlük olardı. Əfzələddin Əsgər “Oğuznamədə epik coğ-
rafiyanın transformasiyası” adlı tədqiqatında tarixi və epik
coğrafiya arasındakı fərqləri belə şərh etmişdir: “... şifahi
epik m
ətndə coğrafiyanın gerçəkləşməsi müəyyən qanuna-
uyğunluqlara tabedir. Unutmaq olmaz ki, heç bir dastanda
sosiumun coğrafiyası xüsusi şəkildə təsvir olunmur”
101
.
Bel
əliklə, epik mətnlərdə dəqiq tarixi coğrafi məlu-
matların deyil, xalqın yaddaşında yaşayan məkanların əks
olunduğu qeyd edilmişdir. Folklor və coğrafiyanın nə qədər
bir-biril
ə əlaqədə olmasına baxmayaraq, qədim abidələrə, o
cüml
ədən ana kitabımız “Dədə Qorqud”a bu istiqamətdə
yanaşılmalıdır.
101
Əfzələddin Əsgər. Oğuznamədə epik coğrafiyanın transformasi-
yası, “Elmi axtarışlar”, Bakı: Nurlan, 2008, sayı 2, s.26
Folklorşünaslığa giriş
125
FOLKLOR VƏ DİN
Xalq yaradıcılığı məhsulu olduğu üçün folklor örnək-
l
əri xalqın inanclarından, mənəvi dünyasından ayrı yaşaya
bilm
əz. Hətta bu gün də hər hansı bir toplumun əski dün-
yagörüşlərini öyrənmək üçün, fikrimizcə, ən əsas vasitələr-
d
ən biri folklor olaraq qalır.
Dünya dinl
ərilə bağlı çox maraqlı tədqiqatların müəllifi
Mircea Eliade “Dins
əl inanclar və düşüncələr tarixi” əsə-
rind
ə yazır: “Kültürün ən arxaik dövründə insan olaraq yaşa-
maq özlüyünd
ə bir dinsəl əyləmdir; çünki bəslənmənin,
cins
əl hayatın və çalışmanın ayin qədər bir dəyəri vardır.
Başqa bir deyişlə insan olmaq – ya da insan halına gəlmək –
“dinl
ə əlaqədə” olmaq deməkdir”
102
.
Bel
əliklə, insanın özünü dərk etdiyi ilk gündən dinlə
bağlı olduğunu düşünmək mümkündür. İbtidai dövrün insan-
ları təbiətdə baş verən müxtəlif hadisələri tam mənası ilə
d
ərk edə bilmədiyi üçün onları müqəddəsləşdirmiş, beləliklə,
ilk inanclarla bağlı kultlar meydana gəlmişdir. Onlar haq-
qında xalq yaradıcılığı ilə bağlı aparılan tədqiqatların əksə-
riyy
ətində bəhs edilmişdir. Beləliklə, qısa şəkildə onların bə-
zil
əri–animizm, totemizm, fetişizm, antropomorfizm haqqın-
da m
əlumat verək.
Animizm – h
əm canlı, həm də cansız aləmin ruhu
102
Eliade Mir
cea. Şamanizm (Le Chamanizme), Fransızcadan çeviren:
İsmet Birkan, Ankara: İmge kitapevi, s.11
Almaz H
əsənqızı
126
olduğunu qəbul edən arxaik inanc sistemidir. Bu baxışa
əsasən insan öldükdən sonra da ruhu yaşayır. Bundan əlavə,
bitki, heyvan v
ə quşların ruhunun olmasına da inanılır.
Antropoloji n
əzəriyyənin əsas nümayəndələrindən olan
E.Taylor “ibtidai animizm ”
anlayışını elmə daxil etmişdir.
Taylor
dinin yaranması ilə bağlı öz animistik nəzəriyyəsini
etnoqrafik v
ə tarixi materialların müqaysəsinə dayanaraq
animizmin yer kür
əsində yayılması və təkamülünün nəticəsi
kimi
əks etdirmişdir”.
103
Qeyd etm
ək lazımdır ki, şamanizmdə bu baxışların izi
yaşamaqda davam etmişdir.
Antropomorfizm –yunan sözüdür – anthropos– insan,
morphe – forma dem
əkdir, insana məxsus əlamətlərin təbiə-
tin üz
ərinə köçürülməsi mənasında işlədilir. Bu inanca görə,
insanlara m
əxsus xüsusiyyətlər cansız əşyalara (dağ, ağac,
daş və s.), heyvanlara, quşlara aid edilir. Həmin baxışların
izi bu gün d
ə folklor mətnlərində yaşamaqda davam edir.
Totemizm – Bu inanca gör
ə, insanlar özlərinə aid
olduqları təbiətin ayrılmaz bir parçası kimi yanaşırlar. Ona
gör
ə də təbiət – heyvan və ya quş, bəzən bitki etnosun ilkin
əcadadı hesab edilir. Məsələn, ilan, qartal, inək və s. Müx-
t
əlif etnoslar üçün əcdad qəbul edilir. Xatırladaq ki, türklər
öz
əcdadlarını boz qurdla bağlayırlar.
Fetişizm – bəzi əşyaların müqəddəs hesab edilməsi ilə
bağlı baxışlardır. Məsələn, ocaq, dağ, bəzən ağac və s.
müq
əddəsləşdirilirdi. Dinin arxaik formasıdır, bütlərə sitayiş
d
ə onun bir nümunəsidir.
103
Тайлор Э. Первобытная культура http://kulturoznanie.ru/?-
div=tailor
Dostları ilə paylaş: |