Folklorşünaslığa giriş
137
FOLKLOR VƏ PSİXOLOGİYA
Dünya
nın müxtəlif xalqlarının mifoloji mətnləri ara-
sındakı bənzərlik və ya yaxınlıq iki əsrə yaxındır ki, filo-
loqların, dilçilərin olduğu qədər, psixoloqların diqqətini cəlb
etm
əkdədir. Bu oxşarlıq müxtəlif mülahizələrin, o cümlədən,
bir sıra – mifoloji (xalqların qohumluğu), iqtibas (mədəni-
iqtisadi
əlaqələr), antropoloji (ətraf aləmə eyni şəkildə ya-
naşma) və s. nəzəriyyələrin yaranması ilə nəticələnmişdir.
Folklor xalq düşüncəsi və ya daha dəqiq desək,
etnosun özü ol
duğu üçün sosial psixologiya ilə sıx bağlıdır.
T
əkcə bu faktı demək kifayətdir ki, dünyaca məşhur alim-
l
ərin – Ziqmund Freyd, Karl Qustav Yunq və başqalarının
insan psixologiyası ilə bağlı tədqiqatlarından folklorşünas-
lıqda, xüsusən izahı çətin olan mifoloji mətnlərin və ya ob-
razların şərhində geniş istifadə edilməkdədir.
İnsan psixologiyasını öyrənən alimlərin apardığı bir
sıra araşdırmalarda bəzi qeyri-adi məqamların aydınlaş-
dırılması zamanı folklor mətnləri açar rolunu oynayacaq
q
ədər diqqət mərkəzində olmuşdur. Hətta folklor hadisəsi
kimi
yalnız son illərdə tədqiq edilməyə başlanan yuxu və
yuxuyozmalara ilk olaraq psixoloqlar diqq
ət yetirmişlər.
Bel
ə ki, keçən əsrdə müxtəlif xalqların yalnız folklorunun
deyil, h
əyatının bəzi məqamları – əsəb gərginlikləri, yuxu və
sayıqlamalarının da arasında müəyyən bənzərlikləri olduğu
haqqında araşdırmalar meydana çıxdı. Beləliklə, psixo-
Almaz H
əsənqızı
138
logiyanın problemlərinin araşdırılmasından alınan nəticələr
birbaşa bəzi folklor mətnlərindəki simvol və işarələrin
aydınlaşdırılmasına tətbiq edilməyə başladı.
İlk olaraq analitik psixologiyanın görkəmli nümayən-
d
əsi olan Karl Qustav Yunq (1875-1961) tərəfindən irəli
sürül
ən, sonralar onun tələbələri tərəfindən araşdırılması
davam ed
ən “arxetiplər nəzəriyyəsi” mifoloji obrazların
şərhində tətbiq edilməyə başladı.
Qeyd ed
ək ki, bu nəzəriyyəyə görə, müxtəlif situa-
siyalarda (m
əs. stress, qorxu, həyəcan) insan emosiyaları bir-
birin
ə çox bənzəyir. Yəni ancaq xüsusi şəraitlərdə (qorxarsa,
h
əyəcanlanarsa və s.) fərd əsl siması ilə görünə bilir, daha
doğrusu, bu məqamlarda onun şüuraltı düşüncələri üzə çıxır.
M
əhz insanların şüuraltı düşüncələrinin məhsulu kimi
meydana çıxdığı üçün mif və nağıllarda müxtəlif motivlərin
arasında bir bənzərlik olması mümkündür. Bu şəkildə
aparılan araşdırmalar psixomifologiya kimi yeni sahənin
yaranması ilə nəticələndi.
M
əsələyə başqa bir tərəfdən yanaşsaq, psixologiyanın
ayrı-ayrı problemlərini folklor mətnlərinin, həmçinin mifo-
logiyanın köməyi ilə çözmək mümkündür, əlavə olaraq,
müxt
əlif mərasimlər, adət və ənənələrin təhlili də bu elmin
diqq
ətində olan məsələlərdəndir.
M
əşhur psixoloq alim Ziqmund Freyd (1856–1939) öz
t
ədqiqatlarında miflərə əhəmiyyət vermişdir. Psixoanaliz
t
əlimini, xüsusən təhtəlşüurla bağlı düşüncələrinin izahı
zamanı Freyd yunan miflərinə dəfələrlə istinad etmişdir.
M
əsələn, şüuraltı probleminin aydın olması üçün, oğlan
uşaqları ilə bağlı “Edip kompleksi” (öz anasına olan mə-
h
əbbət, ataya qızqanclıq), qız uşaqları ilə bağlı “Elektra
kompleksi” (ataya m
əhəbbət, anaya qısqanclıq) ifadələrin-
Folklorşünaslığa giriş
139
d
ən istifadə etmiş, məlum əhvalatların köməyilə tədqiqatını
şərh etmişdir.
Bel
əliklə:
1. Psixologiya öz t
ədqiqatları ilə folklorşünaslara bir
sıra mətnlərin – mif, nağıl, dastan, uşaq oyunları, eyni
zamanda, m
ərasimlərdə müxtəlif ritualların və sairənin izahı
üçün aydın yol göstərir;
2. Psixologiya bir çox hallarda, xüsus
ən toplumla bağlı
b
əzi problemlərin həllini xalq ənənə və mərasimlərini öy-
r
ənməklə, həmçinin mifoloji mətnlərin təhlili ilə müəyyən-
l
əşdirə bilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın bir sıra psixoloqları
öz tədqiqatlarının daha dəqiq anlaşılması məqsədilə folklor
mətnlərindən mənbə kimi istifadə etməkdədir.
Fikrimiz aydınlaşdırmaq üçün bir haşiyə çıxaq. Fəlsəfə
doktoru Nancy van den Berg-Cook “A
ğbənizin nağılında
sehrli güzgü” (“The Magic Mirror in Snow White”)
adlı
tədqiqatında insan psixologiyası ilə bağlı düşündürücü bir
məqamı hamıya məlum olan folklor mətni – "Ağbəniz və
yeddi cırtdan" əsasında şərh etməyə çalışmışdır
111
.
Müəllif öz tədqiqatında psixologiyanın problemlərini
çözmək üçün folklor mətnlərindən – sehrli nağıllardan niyə
istifadə etdiyini aydınlaşdırarkən maraqlı mülahizələr irəli
sür
müşdür: “Yuxular kimi, sehrli nağıllar da şüuraltının
məhsulu kimi üzə çıxır, şüurlu baxışa tamamlayıcı xəyali
görünüş təklif edir. Beləliklə, şüurlu münasibət qeyri-real və
çox
dar olduğu zaman şüuraltından qaynaqlanan xəyali gö-
rü
nüşün tədqiqi çox faydalı ola bilər.
111
Nancy van den Berg-Cook
. Ağbənizin nağılında sehrli güzgü.
http://www.azadliq.org/content/article/27177729.html
Dostları ilə paylaş: |