Almaz H
əsənqızı
140
İnsanların fərdi şəkildə yaşadığı yuxudan fərqli olaraq,
sehrli nağıllar bütöv mədəniyyətlərdə yaşamaqdadır. Sehrli
nağıllar təsirli, kollektiv bir fantaziyadır”
112
.
Tədqiqatda əslində psixologiyanın mövzu dairəsinə aid
olan “narsisizm” – “ö
zündən razılıq” ruhi (psixoloji) vəziy-
yəti K.Q.Yunqun irəli sürdüyü mülahizələrlə yanaşı, Qrimm
qardaşlarının topladığı “Ağbəniz və yeddi cırtdan” nağılı
əsasında təhlilə cəlb edilmişdir.
Gətirilən örnəkdən göründüyü kimi, psixologiya daim
canlı olan folklor mətnlərindən bir mənbə kimi faydalanır.
Bununla yanaşı, folklor da sehrli nağıllar, miflər, dastanlar,
əfsanələr və sairədə olan müəyyən məqamları psixologiyanın
köməyilə aydınlaşdırır.
Daha dərindən diqqət edilərsə, folklor mətninin müx-
təlif yaşlarda olanlara təsiri də fərqlidir. Bu da onların dün-
yagörüşü ilə yanaşı, psixoloji durumu ilə birbaşa bağlıdır.
112
Nancy van den Berg-Cook
"Ağbənizin nağılında sehrli güzgü"
http://www.azadliq.org/content/article/27177729.html
Folklorşünaslığa giriş
141
FOLKLOR VƏ KULİNARİYA
M
ətbəx mədəniyyəti hər hansı bir xalqın kültürünün
z
ənginliyini əks etdirən əsas amillərdən biridir. Azərbaycan
xalqına məxsus yemək növləri ilə bağlı tədqiqatların çox
böyük bir tarixi olduğunu söyləmək doğru olmaz. Bu da
m
ətbəx mədəniyyətilə bağlı ən qədim dövrlərə aid məlumat-
la
rın folklordan istifadə etməklə əldə oluna biləcəyi məsə-
l
əsini gündəmə gətirir. Beləliklə :
1.Folklorun a
yrı-ayrı janrlarında əks olunan məlumat-
lara
əsaslanaraq, ən qədim yeməklər haqqında təsəvvür əldə
etm
ək olar;
2. Folklorun köm
əyilə müxtəlif mərasimlərdə süfrə dü-
zümü, bu zaman istifad
ə olunan əşyalar və davranış norma-
ları haqqında məlumat almaq olar;
3. Ayrı-ayrı xörək və şirniyyatların öyrənilməsi ilə türk
etnosunun mifoloji baxışları aydınlaşdırıla bilər;
4. B
ir sıra hallarda müxtəlif mərasimlər artıq keçiril-
m
ədiyi üçün unudulur, lakin onlarla bağlı hazırlanan yemək-
l
ər hələ də xalq arasında yaşayır. Bu da həmin mərasimlər
haqqında fikir yürütməyə imkan verir və s. Bunun əksi olan
proses d
ə baş verə bilər. Mərasimlər artıq ənənəvi şəkilini
itir
ərək tam fərqli şəkildə yaşayırsa, bu milli mətbəxin unu-
dulması ilə nəticələnir.
Ümumiyy
ətlə, folklorun ən kiçik həcmli örnəklərindən
– atalar sözl
əri, inanclar, yanıltmaclardan başlamış nağıllara,
Almaz H
əsənqızı
142
dastanlara q
ədər bütün janrlarında yeməklə bağlı istənilən
q
ədər məlumatlar vardır. Məsələn,
Əzizim, abı gözəl,
Yar yarın babı gözəl.
Bişmişin dadı, ləzzəti,
Neyniyir
əm qabı gözəl, –
dey
ən nənələrimizin, əslində, dadlı yeməklə bağlı düşüncəsi
aydındır. “Aşpaz Abbas aş asmış, asmışsa da az asmış”,
“Aşpaz Həsən bozbaş asar o başda, bu başda” kimi ya-
nıltmac qəribə bir təsəvvür yaradır. “Asmaq” feli ənənəvi
ocağın yox, yeməyin bişdiyi əşyanın, yəqin ki, daş ocaqlarda
v
ə s. deyil, məhz asılaraq hazırlandığı zamanı göz önündə
canlandırır.
Nağıllarda qarşılaşdığımız yemək süfrələri də çox ma-
raqlıdır. Adətən saraylarda və ya sehrli məkanlarda belə süf-
r
ələrin təsviri “Nə desən vardı, toyuq südü, can dərmanı”
formulu il
ə ifadə edilir. Bəzən qəhrəmana sehrli süfrə, sehrli
əl dəyirmanı da hədiyyə verilir.
Çağırılan qonağa münasibət də xalq yaradıcılığında öz
ifad
əsini tapır. Bunun ən yaxşı örnəyini “Kitabi-Dədə
Qorqud”un ilk boyunda görm
ək mümkündür. Ana kitabımız
“D
ədə Qorqud”un müxtəlif boylarında süfrələr açılır,
qonaqlar qarşılanır, yeməklər hazırlanır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bəzi mərasimlər artıq
keçirilm
əsə də, onlara aid yeməklər vardır ki, hələ də
evl
ərdə hazırlanır. Məsələn, uşağın ilk dişi çıxanda hədik və
ya Novruz bayramının səhəri günü Ordubadda “əriştə aşı”
(“aş” burada “xörək” mənasında işlənir, yəni bu əslində sulu
yem
əkdir) müasir dövrümüzdə də bişirilməkdədir..
Folklorşünaslığa giriş
143
Ümumiyy
ətlə, bir sıra ölkələrdə folklor örnəkləri, xü-
sus
ən mərasimlərlə bağlı məlumatlar öyrənilərkən, ənənəvi
olaraq bu zaman
hazırlanan yeməklər haqqında müəyyən
q
ədər məlumatlar orada əksini tapır. Məsələn, Ə.Cəfəroğ-
lunun t
ədqiqatlarında belə məlumatlara tez-tez təsadüf olu-
nur. “Az
əri türk həyatında batil etiqadlar” adlı etüdündə do-
ğumla bağlı adətlərdən bəhs edərkən, Ə.Cəfəroğlu yazır:
“
Uşaq dünyaya gəldiyi gün anasına quymaq yedirilir. Bu
yem
ək belə hazırlanır: əvvəla yağ əridilir, sonra unla qa-
rışdırılır. Üzərinə qaynar su qatılır. Qazanda qapalı olaraq
qovrulur, bişir. Yeyildiyi zaman üstünə darçın, şəkər tozu
kimi
ədviyyələr qoyulur”
113
.
Bir m
əqam da diqqəti cəlb edir. Azərbaycanda nəzir
m
əqsədilə müxtəlif yeməklər hazırlanması hallarına təsadüf
olunmaqdadır. Hətta belə yeməklər bölgələrə görə fərq-
l
ənirlər. Azərbaycan folklorşünaslığında bu məsələnin hələ
tam şəkildə işıqlandırılmadığını nəzərə alaraq, “Azəri türk
h
əyatında batil etiqadlar” əsərində nəzirlərdən bəhs edi-
l
ərkən, Ə.Cəfəroğlunun yeməklərlə bağlı verdiyi məlu-
matları da burada xatırlatmaq istəyirik: “Nəzirlər müxtəlif
m
əqsədlərlə edilir. Azəri türklərində “nəzretmək” çox geniş
yayıldığından çeşid-çeşid şəkilləri vardır. Başlıcaları
bunlardır:
1.
Pişi nəziri. Rəqayib aylarında, rəcəb, şaban və ra-
mazan aylarında pişi adında xəmirdan bir növ börək ha-
zırlanır. Bu aylarda ölülər bütün günahlardan əfv edilmiş-
dirl
ər. Ona gözə pişi hazırlanaraq, fəqir-füqəraya paylanılır.
Pişinin yağı atəşə qoyularkən ilk öncə həzrəti peyğəmbərin
113
Ahmet C
aferoğlu. Azeri türk hayatında batil itikatlar, İstanbul,
1939, s.12
Dostları ilə paylaş: |