Almaz H
əsənqızı
148
suala bel
ə cavab verir: “Doğrudanmı, folklorun verbal (söz-
lü) form
aları ilə digər, məsələn, uşaq oyunları kimi qeyri-
verbal (söz vasit
əsilə yaranmayan) formaları struktur etibarı
il
ə nağıllara uyğundur? Mən hesab edirəm ki, digər qeyri-
verbal formalar v
ə analoji verbal formalar arasında bu
uyğunluq var. Beləliklə, “folklor” anlayışı içərisinə yalnız
“verbal material” daxil edilm
əməlidir”
114
.
Ümumiyy
ətlə, sovet dövründə aparılan tədqiqatlarda
Az
ərbaycan folklorşünaslarının əksəriyyəti mərasimləri iki
növ
ə ayırırlar:
1.Mövsüm m
ərasimləri;
2. M
əişət mərasimləri.
Saya, gün
əşi və ya yağışı çağırma (Qodu-qodu),
Novruz v
ə s. ilin müvafiq zamanlarında icra edildiyi üçün
mövsüm m
ərasimləri sırasına daxil edilir.
Doğum, toy, yas, “tir salma” və s. məişət mərasimləri
iç
ərisinə daxildir. Bu mərasimlər yüz illərdir özünəməxsus
ənənələrlə keçirilməkdədir.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, Azərbaycanda sovet dövründə
yazılan tədqiqatlarda dini mərasimlər nəzərə alınmamışdır.
H
əmin illərdə mühacirətdə aparılan tədqiqatlarda isə dini
m
ərasimlər haqqında da məlumatlar verilmiş, ayrı-ayrı türk
xalqlarının adət-ənənələri təhlilə cəlb edilmişdir. Belə ki,
Ə.Cəfəroğlunun "Azəri türk həyatında batil etiqadlar" adlı
t
ədqiqatında həm dini mərasimlər, həm də müqəddəs hesab
olunan m
əkanlar və orada icra edilən rituallar haqqında
danışılmışdır
İren xanımın “Türk dastan ədəbiyyatında Kərbəla ola-
114
Алан Дандес. Фольклор: семиотика и/или психоанализ (Сбор-
ник статьей), Москва: Восточная литература РАН, 2003,s.30
Folklorşünaslığa giriş
149
yı” məqaləsi 1966-cı ildə Parisdə Şərqşünaslar Cəmiyyətinə
(Sosiete Asiatique) t
əqdim olunmuş və 1967-ci ildə “Revue
des Etudes İslamique”də (s.133-148) nəşr edilmişdi, lakin
onun axtarışları, özünün qeyd etdiyi kimi, hələ 1957-ci ildə
yazdığı “Əbu Müslim, əxilərin piri” (“Abu Muslim, patron
des Akhis”) m
əqaləsindən başlamış və burada müəllif Əbu
Müslimi K
ərbəla hadisələrinin, özəlliklə İmam Hüseynin
qisasını alan həqiqi bir qəhrəman kimi səciyyələndirmişdi.
İren xanım bu məqaləsində öncə həmin dövrdəki tarixi
hadis
ələr haqqında məlumat vermiş, bu on məclisdən ibarət
əsərin hər bir məclisini ətraflı təhlilə cəlb etmiş, onun daha
cox M
əhərrəm ayının ilk on günündə camaat arasında
m
ərasimlər zamanı oxunduğunu müəyyənləşdirmişdir.
Xa
tırladaq ki, yalnız Azərbaycan müstəqillik qazanan-
dan sonra dini m
ərasimlər haqqında tədqiqatlar aparılmağa
başlamışdır. Bu istiqamətdə F.Bayatın – seyid və övliyalar-
la, h
əmçinin Kərbəla şəhidlərilə bağlı araşdırmaları qeyd
edilm
əlidir.
Neklyudov m
ərasimlərin son texnologiyalar dövrün-
d
əki vəziyyətilə bağlı belə bir şərh verir: “Müasir vətəndə,
toy v
ə yas ənənəvi rituallarının konturları (çizgilərini) qo-
runsa da, bir xeyli modernl
əşmiş (müasirləşmiş) element-
l
ərlə doldurulur. Magik ayinlər və onlara müvafiq olan şi-
fahi söyl
əmələr, bu və ya başqa inancları (ovsunlar, sehrlər
v
ə s.) və həmçinin dini-mifoloji baxışları (əsatir, əfsanə,
r
əvayət) əks etdirən mətnlər bütünlüklə yaşamını davam et-
dirir. Bununla bel
ə, onlar da kifayət qədər kuryoz (maraqlı)
Almaz H
əsənqızı
150
n
əticəyə gətirən məzmun və forma dəyişmələrindən qoruna
bilmirl
ər”
115
.
Az
ərbaycanda da mərasimlər müəyyən forma və
m
əzmun dəyişmələrinə uğramışlar, lakin onların əksəriyyəti
h
ələ də keçirilməkdə davam edir. Bəzi mərasimlər, məsə-
l
ən, saya, qodu-qodu və s. müxtəlif (siyasi və dini) basqı-
lardan qorunmaq üçün uşaq oyunları şəklində mühafizə
olunmuşdur. Lakin bəzi mərasimlər isə xalqın mənəvi sər-
v
əti kimi qorunmağa başlamışdır. Belə ki, sovet dövründə
keçirilm
əsinə qadağa qoyulan Novruz bayramı və onunla
bağlı adətlər müasir dövrümüzdə geniş təbliğ olunmaq-
dadır.
Lakin Az
ərbaycanda vaxtı ilə mövcud olan bir sıra –
m
əsələn, “tirsalma” (təzə ev tikən şəxslər üçün keçirilərdi),
“toy çör
əyi bişirmə” (xüsusi xonçalarla, müxtəlif nəğmə və
ad
ətlərlə yerinə yetirilərdi), çillə gecəsi və s. mərasimlər
artıq unudulmuşlar. Neklyudovun qeyd etdiyi kimi, Azər-
baycanda da toy v
ə yas mərasimləri əvvəlki milli çalarlarını
qoruya bilm
əmişlər.
Az
ərbaycanın hər bölgəsində mərasimlər müxtəlif şə-
kild
ə keçirilir. Əyanilik üçün burada Ordubad folklor mü-
hiti
əsasında təxminən yüz il əvvəl keçirilən toy mərasimin-
d
ən kiçik bir məqama diqqət yetirək.
Ordubadda h
ər kəsin öz evində keçirdiyi toy məclisləri
keç
ən əsrin sonlarına qədər indiki restoranlarda olanlardan
xeyli f
ərqli idi. Belə ki, sovet hakimiyyətinin ilk illərində və
Böyük V
ətən müharibəsi dövründə bu məclislər iki şəkildə
115
Сергей Юрьевич Неклюдов. Фольклор и его исследования: век
двадцатый //Экология культуры, Архангельск: 2006, №2 (39),
s.126
Dostları ilə paylaş: |