Folklorşünaslığa giriş
15
alır. Obrazlı desək, xalqın özünü özünə tanıtmaq, onun soy-
kökünü,
tarixi keçmişini, qəhrəmanlıq, bahadırlıq dövrünü,
ata-babalardan qalan d
əyərlərini milli mənafelər istiqa-
m
ətində araşdırmaq folklorşünaslığın əsas vəzifələrindəndir.
Tarixi
böyük z
əfərlərlə yazılan bir sıra xalqlarda oldu-
ğu kimi, türklərin, o cümlədən azərbaycanlıların keçmişi on-
ların milli mənsubiyyətlərini, özünəməxsus xarakterini yaşa-
daraq h
ər zaman yüksəlişə aparmaq gücündədir. Folklorun
xalqların taleyindəki əvəzsiz rolunu anlayan ziyalıların ona
xüsusi ön
əm verməsi bununla bağlıdır.
1936-
cı ilin 31 may-1 iyun tarixində Polşanın paytaxtı
Varşavada rus əsarətindəki millətlərin yaratdığı “Prometey”
t
əşkilatının qurultayında məruzə ilə çıxış edərkən, Mirzə
Bala M
əmmədzadənin dediyi fikirləri xatırlayaq: “Millət-
l
ərin oyanış, yüksəliş və düşüş tarixləri göstərir ki, milli
xüsusiyy
ətlərini və milli kültürlərini
qoruyub yaşatmağa
müv
əffəq olan hər millət, gec-tez milli bir dövlət qurmağa
namiz
əddir. Milli xüsusiyyətlərini
və milli kültürlərini itir-
miş olan millətlər, milli mənliklərini və ilham alacaq milli
qaynaqlarını da itirmişlər deməkdir. Bu kimi millətlərin gə-
l
əcəyi yoxdur. Onlara ölmüş nəzərilə baxmaq lazımdır”
13
.
Folklorla bağlı aparılan araşdırmaların, demək olar ki,
hamısında şifahi xalq yaradıcılığının yaşı insanlığın yaranma
tarixind
ən götürülməkdədir. Başqa cür desək, xalqın söz
s
ənəti onun yaşı qədər qədimdir. Məhz
buna görə də, hələ
yazının olmadığı dövrün xüsusiyyətləri, etnosun yaşam tərzi,
13
Mirza Bala Mehmetzade. Sovyet Azerbaycanda Türk dilinin rus-
laştırma ve imha siyaseti hakkında, “Kurtuluş” dergisi, Berlin: 1936,
yıl 3, haziran, sayı 20, s.572
Almaz H
əsənqızı
16
əxlaqı haqqında məlumatlar çox vaxt şifahi xalq ədəbiyya-
tının köməyi ilə müəyyənləşdirilməkdədir.
Z
əngin xalq yaradıcılığınının nəzəri problemlərini araş-
dıran, onların toplanması və təbliği ilə məşğul olan folklor-
şünaslıq elminin yaranma tarixi isə təxminən XIX əsrdən
hesablanır. Hətta bir sıra folklorşünaslar bu dövrü iyirminci
yüzil
ə bağlayırlar. Belə ki, Azad Nəbiyev “Azərbaycan xalq
ədəbiyyatı” monoqrafiyasında bu barədə yazır: “... ayrı-ayrı
t
ədqiqatlarda XIX əsrdə yarandığı göstərilən
Azərbaycan
folklorşünaslıq məktəbi əslində XX əsrin əvvəllərində for-
malaşmış, elə öz beşiyində də boğulmuşdur. XX əsrə qədər-
ki m
ərhələ isə milli folklorşünaslığın toplanma və nəşrinin
başlanğıc mərhələsi olmuşdur”
14
.
A.N
əbiyev eyni zamanda XX əsrə qədərki mərhələnin
milli folklorşünaslığın yaranması üçün vacib olan bir zəmin
hazırladığını, Eynəli bəy Sultanovun, Mahmud bəy Mah-
mudb
əyovun,
Firidun bəy Köçərlinin, Teymur bəy Bayram-
əlibəyovun, Həsən bəy Zərdabinin isə öz fəaliyyətləri ilə
onun
əsasını qoyduqlarını
xüsusi olaraq qeyd etmişdir
15
.
M
əlumdur ki, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin
yaz
ıya alınmasına çox sonralar başlansa da, onun təbliği
daha q
ədim dövrlərə söykənir. Belə ki, XI-XII əsrlərdə
Q
ətran Təbrizi, Əfzələddin Xaqani,
Nizami Gəncəvi fars
dilind
ə qələmə alınmış əsərlərində Azərbaycan söz sənəti
14
Azad N
əbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, I cild, Bakı: Çıraq,
2009, s.26
15
Yen
ə orada, s.26
Folklorşünaslığa giriş
17
nümun
ələrindən istifadə etmişlər. “Azərbaycan dili tarixi”
monoqrafiyasında qeyd edildiyi kimi, “farscada bunların
(paremik ifad
ələr nəzərdə tutulur –
A.H.) ekvivalenti axta-
rılmır, kalka şəklində tərcüməsi verilir”
16
.
Bundan başqa, folklorşünas alim Paşa Əfəndiyev
“Az
ərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” dərsliyində folklor
örn
əklərinin toplanması, tədqiqi və təbliği ilə bağlı araş-
dırmalar apararaq belə bir qənaətə gəlmişdir: “Azərbaycan
xalq
ədəbiyyatı nümunələrinin yazıya alınması təxminən
XVI-XVIII
əsrlərə aiddir. Şübhəsiz ki, daha qabaqkı
əsrlərdə yaşamış şairlərmiz şifahi ədəbiyyatdan
fəal istifadə
etmişlər. Misal üçün, Nizami, Nəsimi, Füzuli yaradıcılığı
buna yaxşı sübutdur. Lakin istifadə toplama deyildir. Buna
gör
ə də klassiklərin zəngin xəzinədən istifadəsini xalq ədə-
biyyatının toplanması hesab etmək olmaz. Əslinə qalsa,
XVI-XVIII
əsrlərdə xalq ədəbiyyatımızın yazıya alınmasının
özü d
ə şüurlu toplamaq məqsədilə olmamış, daha çox
kort
əbii xarakter daşımışdır”
17
.
Bel
əliklə, bu qənaətə gəlmək olar ki,
Azərbaycan folk-
lor
şünaslığının bir elm kimi formalaşması XIX əsrin sonu
XX
əsrin əvvəllərinə təsadüf edir.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, “folklorşünaslıq” adı altında
son ill
ərə qədər əsasən xalq ədəbiyyatının tədqiqi məsələsi
16
Tofiq Hacıyev. Kamil Vəliyev. Azərbaycan dili tarixi, Bakı: Maarif,
1983, s.41
17
Paşa Əfəndiyev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, Bakı: Maarif,
1981, s.29