Folklorşünaslığa giriş
227
yaraq müxt
əlif dillərdə nəşr etdirmişdir. A.Vamberi onun
topla
dığı türk nağıllarının macarca nəşrinə yazdığı “Ön
söz”d
ə düşündürücü qənaətlər irəli sürmüşdür: “Türk xalq
ədəbiyyatının xəzinələri küçələrə dağılmış incilər, brilyant-
lar, d
əyərli daşlar kimi darmadağınıq bir halda onları
toplayacaq
birisini gözl
əyirdi. İ.Kunoş tamamən bir kənara
buraxılmış bu ədəbi xəzinəyə diqqət göstərərək ətrafa saçıl-
mış bu dəyərləri toplayaraq avropalı oxuculara əvəzsiz bir
xalq nağılları toplusu təqdim etmişdir. Qaldı ki, gənc macar
türkoloqu bu x
əzinələri tam zamanında topladı. Çünki bir
müdd
ət sonra Anadolunun klassik torpaqlarını dəmiryolları
böl
əcək, bərabərində gələcək olan yabançı düşüncələr, ya-
ban
çı nağıllar və nəqliyyatının sehrli dəyənəklə yabançı-
laşması təsiri altında bu əski dünyanın özəlliklərinin bir
çoxu
qeyb olacaqdı”
175
.
Aydındır ki, xalqın dili qədər onun yaratdığı sənət nü-
mun
ələri çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir, onlar qorunmasa,
topla
nıb dəyərlərdirilməsə,
xatirələrdən silinir, özlərilə bir-
likd
ə onu yaradanların tarixini də məchulluğa aparırlar.
Bel
əliklə, xalq yaradıcılığının toplanması, sistemləşdirilməsi
onun t
ədqiqi və təbliği qədər vacib məsələlərdəndir. Bu ma-
terialların toplanması sistemli şəkildə yerinə yetirilməlidir.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, söyləyici ilə səmimi ünsiyyət qur-
maq bütün görül
əcək işin ən vacib şərtlərindəndir. Buna
gör
ə də elə bir şərait yaratmaq lazımdır ki, informator folk-
lor m
ətnini sərbəst ifa edə bilsin.
Folklor materialı toplanarkən,
bəzən söyləyici özü de-
diyi m
ətnlə bağlı şərhlər verir. Belə hallarda söyləyici şərh-
l
ərini də yazıya köçürmək həmin örnəklə bağlı daha aydın
175
İgnacz Kunos. Türk halk edebiyatı, İstanbul: Kervan kitabçılık, 1978, s.15
Almaz H
əsənqızı
228
t
əsəvvürlərin yaranmasına xidmət edə bilər. Məsələn, aşağı-
dakı bayatı və onun yaranma səbəbilə bağlı söyləyicinin iza-
hına diqqət yetirək:
Dağlar marala qaldı,
Otu sarala qaldı.
Yaşıl meşə, göy bulaq,
O da marala qaldı, –
bayatısını deyəndən sonra söyləyici belə bir şərh əlavə edir:
“Biz h
ər il dağlara yaylağa çıxarardıq. Payızda artıq yay-
laqdan enm
ə zamanı bu bayatı söylənirdi. Yəni biz artıq ge-
dirik,
amma bulaqlar, meşələr yenə marala qalır”.
Söyl
əyici bəzən folklor örnəyini variantları ilə birlikdə
deyir v
ə özləri də onları şərh etməyə çalışırlar. Məsələn:
Axşamlar, ay axşamlar,
Şamlar yanar axşamlar.
Evli evin
ə gedər,
Q
ərib harda axşamlar?
b
ayatısını deyəndən sonra söyləyici, məsələnin fərqinə var-
madan,
onun dig
ər bir variantı haqqında məlumat verir:
Axşamlar, ay axşamlar,
Şam yanar, Ay axşamlar.
Evli evin
ə gedər,
Q
ərib harda axşamlar?
M
əlumdur ki, sözün həqiqi mənasından uzaqlaşaraq məcazi-
l
əşməsi çox uzun illər ərzində baş verir. Bu da göstərir ki,
Folklorşünaslığa giriş
229
bayatının ikinci variantı daha sonralar yaranmışdır, yəni
folklor örn
əyi ağızdan-ağıza keçərək cilalanmış, cinasların
sayı da artmışdır.
Folklor
materiallarının toplandığı coğrafi ərazi haq-
qında lazımi qədər bilgi verilməlidir. Bir sıra hallarda folk-
lor örn
əkləri həm də toplandığı mühitin təsirinə məruz qalır
v
ə onun yeni variantları yaranır. Belə hallarda folklor mətni-
nin harada, hansı bölgədə yaranması ilə bağlı müəyyən de-
tallar m
ətndə ifadə oluna bilir. Məsələn: “Naxçıvanın duzu,
qızı, qarpızı” atalar sözü Ordubad ərazisində “Naxçıvanın
duzu, Ordubadın qızı, Şahbuzun da qarpızı” şəklində
söyl
ənilməkdədir. Bu da onun söyləndiyi bölgə ilə bağlıdır.
B
əzən folklor örnəyində toplandığı ərazi ilə bağlı elə
sözl
ər və ya faktlar olur ki, yazıya alanda mütləq
onlarla
bağlı şərh verilməsinə ehtiyac yaranır. Ordubad ərazisində
çox işlənən atalar sözündən birinə diqqət yetirərək fikrimizi
izah ed
ə bilərik: “Kilit şəhər olar, bizə də mənfəəti var”.
Az
ərbaycanın bütün regionlarında “kilid” sözü işlənir və
“açar” m
ənasında başa düşülür. Əgər həmin ifadəyə bu
m
əzmunla yanaşılarsa, təbii ki, atalar sözü anlaşılmaz.
Amma atalar sözl
əri müdriklər tərəfindən yaradılır və illərin
sınağından çıxır. Bu ifadə də istisna deyil. Məsələ ondadır
ki, “Kilit” Ordubadın çox qədim və kiçik kəndlərindən
birinin adıdır. Beləliklə, atalar
sözünün nə məqsədlə deyil-
diyi tam m
ənası ilə aydınlaşır. Bu cür folklor örnəklərinin
toplayıcıları mütləq məhəlli söz və yaxud ifadələri ayrıca
şərh etməlidirlər.
Folklor örn
əyi toplanarkən, ona təravət verən söyləyici
intonasiyası, onun jest və mimikaları, əhvali-ruhiyyəsi yazı-
ya köçürül
ə bilmədiyi üçün örnək müəyyən
qədər öz təsirini
itirir. Bu itkini minimuma endirm
ək və intonasiyanı qoru-