3
Bu kitab “
Hüseyn Cavid. Əsərləri. Dörd cilddə. IV cild”
(Bakı, Yazıçı, 1985) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır
Tərtib edəni:
Turan Cavid
Redaktoru:
Teymur Kərimli
894.3611 - dc 21
AZE
Hüseyn Cavid. Əsərləri. Beş cilddə. V cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”,
2005, 288 səh.
Ədəbiyyatımızın ən böyük klassiklərindən biri kimi şöhrətlənmiş Hüseyn Cavid
qələmə aldığı faciələrdə Şərq taleyinin müxtəlif ciddi problemlərini qaldırmış, türkçülük
ideyalarını təbliğ etmiş, ümumbəşəri məsələləri yüksək humanizm mövqeyindən
işıqlandırmışdır.
“Əsərləri”nin bu son cildinə sənətkarın “Xəyyam” (1935) və “İblisin intiqamı” (1936-
1937) dramları daxil edilmişdir.
Bəlkə də ən poetik, ən şairanə pyesi olan “Xəyyam”da Cavid Şərqin qədim və
ziddiyyətli keçmişini artıq bir şair-filosofun timsalında tərənnüm edir. Əsrinə sığmayan
şairin həyat mübarizəsi əsərin əsas süjet xəttini təşkil edir.
Hüseyn Cavidin bütünlükdə bədii bioqrafiyasından qırmızı xətt kimi keçən İblis
ideyası və obrazı öz qanunauyğun fəlsəfi-estetik və bədii yekununu
dramaturqun son
əsərində – faşizm əleyhinə çevrilən, müharibə məfkurəsinin təhlilinə həsr olunan “İblisin
intiqamı”nda tapır.
Bu cilddə mütəfəkkir sənətkarın eləcə də məqalə və məktubları toplanmışdır.
ISBN 9952-417-36-3
© “LİDER NƏŞRİYYAT”, 2005
7
XƏYYAM
Dram – 6 pərdə
Ə Ş X A S
X ə y y a m – məşhur filosof, şair
S e v d a – onun sevgilisi
X a c ə N i z a m – Nizamülmülk Əbülqasim – Xəyyamın həmdərsləri
S a b b a h – Həsən
R ə m z i –
X ə r a b a t i- X ə y y a mın hərami
V ə f a-
} – Rəmzi ilə Xərabatinin könüldaşları
S ə f a
A l p A r s l a n – əsrin xaqanı
M ə l i k ş a h – xaqanın oğlu
Y u s i f – isyançı bir dəliqanlı
H a c i b – Xacə Nizamın qulamı
Ə b u T a h i r – Sabbahın
xidmətçisi
S a q i y ə – gənc, yosma bir saraylı qız
M ü q t ə d i b i l l a h – Bağdad xəlifəsi
Ə b u Ş ü c a – onun vəziri
K ö y l ü e r m ə n i – şərabçı
Müfti, Saib, Naib, başqa tələbələr, müridlər, çadırdaşlar, çömləkçilər, alverçilər, müştərilər,
rəqqasələr, hökumət mə’murları, qulamlar, yavərlər, məzarçılar, əskərlər, saray
qızları, sair qızlar və dəliqanlılar.
İLK PƏRDƏ
Nişaburda mədrəsə yaşayışı... Tələbələrə məxsus bir oda. Ətraf taxçalarda kitablar, üstürlab
və sair
həndəsə alətləri, sağda qapı başqa bir odaya, solda qapı dışarı açılar. Qarşıda iri pərdələr asılmış.
Xəyyam həmpiyalələri olan Rəmzi ilə X ə r a b a t i ilə bərabər şərab içərlər, hər üçü gəncdir. Birinci
– ciddi, səmimi, kəskin baqışlı və coşğun, ikinci – arıq, həssas, üçüncü isə bir az dolğun, yağız
çöhrəli və laübalidir. Qədəhlər boşalırkən musiqi “Hicaz” çalar. Ətrafda isə minacat səsi yüksələr.
Ey fəzalarda gülümsər əbədi şe’rü xəyal!
O
nə qüdrət, o nə həşmət, o nə ahəngü cəlal!?
Hər dəha çırpınaraq
səndə arar feyzi-kəmal,
Yenə yoq kimsədə əsla səni idrakə məcal.
8
X ə y y a m
(heyrət və həyəcanla)
İştə, bir səs ki, edər göylərə şaşqınca xitab,
O sağır göy, əcəba, kimsəyə vermişmi cəvab?
O dərinliklərə, boşluqlara uçduqca xəyal,
Sanki çırpınmada bir şəhpəri yanmış qartal.
X ə r a b a t i
(alaycı qəhqəhə ilə)
Hər
gələn bir yeni əfsanə satar,
O qaranlıq dama hər kəs daş atar.
Saqın, aldırma, həmən zevqinə baq,
(qədəhi göstərər)
Hər həqiqət buradan parlayacaq.
R ə m z i
Yoq deyildir o qaranlıqda işıq,
Bəşərin əczinə binlərcə yazıq.
(Xərabatinin uzatdığı qədəhi alıb içindəki şərabı süzərək)
İçəlim, iştə, bütün varlığımız,
Al şəfəqlərdə gülümsər yalnız.
X ə y y a m
“Xilqətin sirri müəmmadır, əvət,
Ürəfa saçsa da yüz bin hikmət.
Burda cənnət yapalım badə ilə,
Nəmə lazım o varılmaz cənnət”
1
1
Xəyyamın dırnaq arasına alınmış rübailərini H.Cavid tərcümə etmişdir.
9
(İçərlər, hər üçü sərxoşca oqur)
H ə r ü ç ü
Saqi, aman, mey ver bana,
Doldur, peyapey ver bana.
Bən
abi-kövsər istəməm,
Mey ver bana, hey ver bana...
İçdikcə ruhum şad olur,
Hər qayğıdan azad olur.
Mey ver – gözəlsiz, nəş’əsiz,
Hər duyduğum fəryad olur.
Yenə qədəhlər dolur, bu zaman Xəyyamın oda arqadaşları Xacə Nizamülmülk
ilə Sabbah gəlir, birinci – vüqarlı və həlim, ikinci isə titiz və qurnazdır.
S a b b a h
(Xəyyamı əzici baqışlarla süzərək)
İştə, seyr et, bu nə sapqınca oyun.
X ə y y a m
Buyurun siz də için...
S a b b a h
(qızğın və kinayəli)
Eşq olsun!..
Bir düşün, hiç sana layiqmi bu hal?
X ə y y a m
Gəl də sızlanma, otur, bir nəfəs al.
S a b b a h
Kimdi bunlar?