I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

I BAP. BERDAQ HÁM QARAQALPAQ JAZBA ÁDEBIY TILI


A) Túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Tuwısqan túrkiy xalıqlarında iri kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaları tilin izertlewge arnalǵan oǵada bay ilimiy ádebiyatlar ushırasadı. Túrkiy xalıqlarınıń eń dáslepki jazba poeziyasınıń úlgisi bolǵan Yúsif Xas Hajibtiń «Qutadǵu bilik» dóretpesiniń tili boyınsha Q.Karimov, K.P.Sadikov, R.Arzievlardıń izertlewleri, Axmed Yugnakiydiń «Hibat-ul-haqayıq» dóretpesiniń tillik ózgeshelikleri boyınsha túrk ilimpazları Nájim Ásim, Rashid Rahmat Arat, ózbek ilimpazı Q.Mahmudovtıń, Rabǵuziydiń 1310-jılı jazılǵan «Qıssasul ánbiya» dóretpesi boyınsha N.İ.İlminskiy, K.Grenbek, E.Fazılov, U.Mirzakarimovalar, Abu Hayyannıń «Kitab-al idraq-li-lisan al-atrak» miyneti boyınsha Axmet Jaferuǵlı, N.A.Rasulova, A.Q.Qurıshjanov, M.Majenova h.t.b. İlimpazlar, Jamaladdin at-Turkiydiń «Kitab-bulǵat al-mushtaq fi-luǵat at-turk val qıfchaq» hám basqa da avtorı belgisiz XIII-XV ásirlerde jazılǵan qıpshaq tili estelikleri E.Nadjip, Sh.Fayzullaeva h.t.b. İlimpazlar tárepinen izertlenilgen. 1353-1354-jılları shamasında jazılǵan Xorezmiydiń «Muhabbatnama» dóretpesi túrk ilimpazı Turxan Gandjey, A.M.Sherbak, E.Fazılov, A.Qırawbaevalar, Altın Orda estelikleriniń biri «Nehjul feradis» tiń tillik ózgeshelikleri túrk ilimpazı Ya.Ekkman, Ya.Kemal, «Baburnama» esteliginiń tili boyınsha G.F.Blagova, X.Nazarovanıń, Lyutfiy poeziyasınıń tili H.Usmanovtıń miynetlerinde ilimiy túrde izertlenildi hám bul tarawdaǵı jumıslar ele de dawam etip atır.

Sonıń menen birge, hár bir milliy túrkiy ádebiyatınıń kelbetin belgileytuǵın iri kórkem sóz sheberleri bar. Bunday kórkem sóz sheberleriniń qatarına azerbayjan xalqında Fizuliy, ózbek xalqında Alisher Nawayı, turkmen xalqında Maqtımqulı, qazaq xalqında Abay, qaraqalpaq xalqında Berdaq Ǵarǵabay ulı sıyaqlı ullı shayırlar kiredi. Bul shayırlardıń hár biri ózi jasaǵan zamannıń eń áhmiyetli mashqalaların kórkem sóz arqalı súwretlew menen birge óz xalqınıń milliy ádebiy tiliniń rawajlanıp bayıp barıwına belgili dárejede tásirin tiygizgen, ózleriniń dóretpeleri arqalı jazba ádebiy tillerdiń qáliplesiwine tiykar salǵan shayırlar bolıp tabıladı. Milliy túrkiy ádebiyatınıń kelbetin belgilewshi bunday iri tulǵalardıń ádebiy miyrasların jıynaw, olardı hár qıylı ilim tarawlarınan tereń izertlew zárúrligin túsingen ilimpazlar ózleriniń ilimiy dóretiwshilik xızmetin usı máqsetlerge baǵıshlaǵan. Túrk ilimpazı Mustafa Tatchı Yunus Ámre dóretpeleriniń tilin tereń hám hár tárepleme izertleydi, shayır shıǵarmalarında qollanǵan sózlerdiń úsh tomlıq sózligin dúzgen.¹ İlimpaz Shalva Gabeskeriya «Yunus Emre dóretpeleriniń leksikası» degen temada kandidatlıq disserta­tsiya qorǵadı.²
Túrkiy xalıqlarınıń kórkem sóz sheberleri arasınan Alisher Nawayı dóretpeleriniń tili tereń izertlenildi. İlimpaz A.Rustamov 1959-jılı «Alisher Nawayınıń «Mahbubul-qulub» shıǵarmasınıń ayırım grammatikalıq ózgeshelikleri» degen temada kandidatlıq, 1966-jılı «Alisher Nawayı tiliniń fonetika-morfologiyalıq ózgeshelikleri» degen temada doktorlıq dissertatsiya jaqladı. Avtor óziniń bul miynetlerinde Alisher Nawayı shıǵarmaları tiliniń grammatikalıq qurılısın tereń izertledi.³ İlimpaz A.Usmanov shayırdıń «Muxakamatul-luǵatayn» miynetiniń ózbek tili tariyxında tutatuǵın ornı máselesin izertlese^4, M.Raxmatullaeva Alisher Nawayı lirikalarındaǵı sinonim sózlerdi⁵, B.Bafoev shayırdıń «Hazoyin-ul-maoniy» shıǵarma- sındaǵı qospa atlıqlardı izertlegen⁶. İlimpaz X.Mamadov Nawayınıń prozalıq shıǵarmalarınıń leksika-stilistikalıq ózgesheliklerin izertlew tiykarı etip alsa⁷ E.Umarov shayırdıń «Hazoyin-ul-maoniy» shıǵarmasındaǵı frazeologizm lerdiń leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin izertleydi⁸. İlimpaz U.Sanakulov shayırdıń «Muxakamatul-luǵatayn» miynetiniń tillik ózgesheliklerin⁹, A.Karimov «Farxad hám Shiyrin» poemasınıń leksiko-semantikalıq hám stillik ózgeshelikleri boyınsha izertlew jumısların alıp barsa¹⁰, İ.Xalilov Nawayınıń «Tarixi muluki Adjam» shıǵarmasına tekstologiyalıq tallaw jasaǵan¹¹. İlimpaz M.Kadırov shayırdıń prozalıq shıǵarmalarındaǵı seplik jalǵawlarınıń jumsalıwı boyınsha¹², İ.Nasırov shayırdıń «Madjalis-an nafais» shıǵarmasınıń leksikası boyınsha¹³, Z.Hamidov onıń «Lisan-at-tayr» shıǵarmasınıń leksika-semantikalıq hám lingvopoetikalıq ózgeshelikleri boyınsha ilim izertlew jumısların alıp barǵanın kóremiz¹⁴. Nawayı shıǵarmalarınıń tilin izertlewge arnalǵan bunnan basqa da E.Fazılov hám Ǵ.Abduraxmanov h.t.b. İlimpazlardıń miynetlerin kórsetip ótiw orınlı¹⁵. R.Sızdıqova «Abay prozası tiliniń morfologiyalıq erekshelikleri» degen temada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı hám «Abay shıǵarmalarınıń tili» atamadaǵı monografiyasın járiyaladı¹⁶. Avtor óziniń bul miynetinde qazaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwinde shayırdıń tutqan ornı, shayır shıǵarmalarınıń leksikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerin izertleydi. Kórip otırǵanımızday, túrkiy tillerinde kórkem sóz sheberleri shıǵarmalarınıń ti­lin úyreniw boyınsha ádewir jumıslar islengen.