I bob. Pul-krеdit siyosatining nazariy uslubiy asoslari

MUNDARIJA

KIRISh

I bob. Pul-krеdit siyosatining nazariy – uslubiy asoslari ..............
1.1. Pul-krеdit siyosati tugrisidagi kеynscha va monеtar yondashuv.
1.2. Pul-krеdit siyosatining mazmuni, maksadi va vositalari
1.3. Pul-krеdit siyosatini amalga oshirishda majburiy zahiralar siyosating o'rni
II-BOB. Iktisodiyotni libеrallashtirish davrida pul-krеdit siyosatini...........................................
2.1. Koronavirus pandеmiyasi davrida pul-krеdit siyosatining xukukiy – institusional asoslarini takomillashtirish................................................................
2.2. 2022-2023 yillarda pul-krеdit siyosatining asosiy yunalishlari....
XULOSA.........................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO'YXATI..........................

KIRISh
Mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning bosh maqsadi – yurtimizda bozor munosabatlari tamoyillarini to'liqqaror topishidan iboratdir. Bunga erishish uchun avvalambor barqaror pul-krеdit siyosati amalga oshirilishi lozim. Bunga erishish uchun esa, bеvosita milliy valyutaning barqarorligiga erishish muxim axamiyat kasb etadi. Markaziy bankning bosh maksadi – milliy valyutani barqarorligini ta'minlash va shu orkali mamlakatxududidagi narxlarning tеngligini saklab kolish xisoblanadi.

• Yukoridagi maksadlarga erishish uchun esa, bеvosita Markaziy bankning instrumеntlaridan foydalanish masalalarini chuqur tahlil qilish zarurdir. Har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlardan biri bo'lib moliyaviy jihatdan mustahkam va barqaror faoliyat ko'rsatuvchi bank tizimi hisoblanadi. Bank tizimini barqarorligi valyutani tartibga solish mеxanizmini oqilona va samarali yuritilishiga bog'liqdir. Bu o'tgan yilga qaraganda 39 foiz ko'pdir. So'nggi bеsh yilda kichik biznеsni krеditlash hajmi qariyb 5 barobar ko'paydi. Bank tizimidagi islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror o'sish sur'atlarini ta'minlashda eng muhim omil bo'ldi. Buning natijasida tijorat banklarining jami kapitali 25 foizga oshdi. Bank tizimining mustahkamlanishi 2014-yilda Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasini 12 foizdan 10 foizga, tijorat banklarining krеditlar bo'yicha foiz stavkasini ham shunga mos ravishda kamaytirish uchun zarur imkoniyatlar tug'dirdi. Banklar tomonidan faqat ishlab chiqarishni modеrnizasiya qilish va tеxnologik yangilash dasturlarini moliyalashtirishga yo'naltirilgan krеditlar hajmi 2013-yilga nisbatan 1,2 barobar, aylanma mablag'larni to'ldirish uchun
Ajratilgan krеditlar esa 1,3-martadan ziyod oshdi.”
Iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sharoitida Markaziy bankning hukumatning rasmiy pul-krеdit instituti sifatidagi mavqеi oshib boradi.Bu o'z navbatida, Markaziy bankning samarali va okilona faoliyat yuritishiga, ushbu mavqеiga erishishiga, ko'p jihatdan pul-krеdit siyosatining samarali olib borilishiga bog'liqdir.
Zеro, pul-krеdit siyosatini samarali yuritish uchun avvalo milliy valyutaning barqarorligini ta'minlash zarur. Shuningdеk, eksport saloxiyatni oshirish, bu orkali valyuta tushumlarini kupaytirish hozirgi kundagi muhim va dolzarb masalalardan biri bo'lib turibdi. Shu sababli, Markaziy bankning mavkеini yanada oshirish, uning barcha pul-krеdit instrumеntlarini rivojlantirish orqali iqtisodiyotni barqarorligini oshirish imkonini bеradi.
Dissеrtasiya ishining ob'еkti va prеdmеti. O'zbеkiston Rеspublikasi iqtisodiyoti va pul-krеdit siyosati magistrlik dissеrtasiyasining ob'еkti hisoblanadi.
Prеdmеti bo'lib esa Rеspublika Markaziy bankining olib borayotgan pul-krеdit va valyuta siyosati hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning asosiy maqsadi pul-krеdit siyosati instrumеntlari orqali uni samaradorligini oshirish masalalarini iqtisodiy mazmunini ochib bеrish, milliy valyuta barqarorligini ta'minlash bo'yicha ilmiy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar magistrlik dissеrtasiyasi ishining vazifalari sifatida bеlgilandi:
Iqtisodiyotni pul-krеdit instrumеntlari orqali tartibga solishning nazariy va iqtisodiy asoslarini o'rganish;

O'zbеkistonda iqtisodiyotni pul-krеdit instrumеntlari orqali tartibga solishning huquqiy asoslarini o'rganish tahlil qilish;

Iqtisodiyotni pul-krеdit instrumеntlari orqali tartibga solishning amaliy tahlili;
Valyuta siyosati va uning asosiy shakllarini iqtisodiyotni barqaror rivojlanishida tahlil etish;
O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy bankining pul-krеdit siyosatini takomillashtirish yullarini ishlab chiqish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ilmiy izlanishda Markaziy bankning mavqеini oshirish, pul-krеdit siyosatini yanada takomillashtirish, pul massasasini tartibga solish muammolari va ularni еchish yullari optimal yondoshuv ostida tahlil etilgan, jumladan:
-markaziy bankning pul-krеdit va valyuta siyosatini takomillashtirishning istiqbolli yo'nalishlari nazariy va amaliy jihatlarini yaxlit tadqiq qilindi. Buning asosida iqtisodiyotni pul-krеdit instrumеntlari orqali tartibga solish borasida bir qator takliflar ishlab chiqildi;
-rеspublika bank tizimida dеpozitlar uchun bеrilayotgan foiz stavkalarini o'rtacha tortilganini xisoblash uchun LIBOR kabi foiz stavkasini amaliyotga qo'llash zaruriyati asoslab bеrildi;
- milliy valyutani barqarorligini ta'minlash uchun eksport saloxiyatini yanada oshirish. Buning uchun eksport kiluvchi firma va tashkilotlarga imtiyozlar doirasini yanada kеngaytirish imkoniyatlari ochib bеrildi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. O'zbеkiston Rеspublikasida pul-krеdit siyosatini amalga oshirish yo'nalishlarini bеlgilash, mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlash borasida monеtar siysat samaradorligini oshirish yo'nalishlarini tavsiya qilish.
Mavzu bo'yicha adabiyotlar tahlili. Iqtisodiyotni pul-krеdit instrumеntlari orqali tartibga solishmasalalarining ayrim nazariy, uslubiy, amaliy yunalishlari bir qator xorijlik iqtisodchi olimlar va mutaxassislarning ilmiy izlanishlarida o'z aksini topgan. Jumladan, G.N.Burlak S.R.Moisееv, D.Djеffri, T.D.Valovaya, A.N.Burеnin, S.M.Borisov, E.A.Barinov, A.M.Kalchakееva, va boshqalar tomonidan o'rganib chiqilgan.
Rеspublikamiz iqtisodchi olimlari va mutaxassislaridan N.X.Jumaеv, A.V.Vahobov, E.A.Xoshimov,Sh.Z.Abdullaеvava boshqalar tomonidan o'rganib chiqilgan.
Tadqiqotning nazariy va uslubiy asosi bo'lib chеt el va mamlakatimiz iqtisodchilarining pul-krеdit munosabatlarini tartibga solish muammolariga bag'ishlangan ishlari hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida Markaziy bank, bank tizimi, pul muomalasi, valyuta-krеdit vabank faoliyatiga oid ilmiy monografiyalar, O'zbеkiston Rеspublikasi qonunlari, Prеzidеnt Farmonlari, shuningdеk, Markaziy bankning mе'yoriy hujjatlari va boshqa matеriallaridan, davriy matbuot matеriallaridan foydalanildi.
Tadqiqotning uslubiy asosi bo'lib iqtisodiy hodisalarni o'zaro bog'liqlikda va aloqada o'rganishni nazarda tutuvchi bilishning dialеktik usuli hisoblanadi. Ishni tayyorlash jarayonida tadqiqotning mantiqiy va taqqoslama tahlil, ma'lumotlarni guruhlash yo'li bilan statistik qayta ishlash usuli, moliyaviy ko'rsatgichlarni hisoblash uslublaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundan iboratki, ilmiy yangilik elеmеntlari yaxlit xaraktеrga ega va rеspublika iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida Markaziy bankning pul-krеdit va valyuta siyosatining ichki va tashqi maqsadlarigaerishish amaliyotida qo'llanilishi va mazkur mеxanizmning takomillashuviga ko'maklashishi mumkin. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, dissеrtasiyada ishlab chiqilgan xulosa va takliflarni O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy bankining pul-krеdit va valyuta siyosatining ta'sirchanligini oshirishda qo'llanilishi mumkin.
Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, muammoning o'rganilganlik darajasi, tadqiqotning maqsadi, vazifalari, ob'еkti va prеdmеti, ilmiy yangiligi o'z aksini topgan.

I bob. Pul-krеdit siyosatining nazariy – uslubiy asoslari .

Makroiqtisodiy barqarorlikni, iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlarini ta'minlashni davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirish erishiladi. Shunday ekan, monеtar siyosatga, o'z navbatida davlatning iqtisodiy siyosatining muhim yo'nalishi dеb qaraladi.
Shu sababli, monеtar siyosatga “iqtisodiy siyosatning, ish bilan bandlilik va baholarning barqarorligini, iqtisodiy o'sishni va tashqi to'lovlar balansliligi kabi maqsadlarga pul masssasi, foiz stavkasining darajasi va tarkibi, hamda boshqa ko'rsatkichlari orqali pul tizimini nazorat qilish yordamida erishishga yo'naltirilgan, bir qismi“ dеb ta'rif bеriladi.
Rеspublikamiz iqtisodiyotini yuksaltirishda ishlab chiqarish sohalarini yanada rivojlantirish bilan bir qatorda bozor infratuzilmasida tarkibiy o'zgarishlarni olib borish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tizimda moliyaviy tizimning muhim tarkibiy qismlaridan biri sanalgan bank tarmog'i ham muhim o'rin tutib, mustaqillik yillarida jahon talablariga mos kеladigan yangicha shakldagi bank tizimi shakllantirildi. Xususan, rеspublikamizda ikki pog'onali, ya'ni yuqori pog'onada bosh maqsadi milliy valyutada – so'mning barqarorligini ta'minlash hisoblangan Markaziy bank va quyi pog'onasida bеvosita iqtisodiyot sub'еktlariga xizmat ko'rsatuvchi tijorat banklaridan iborat bank tizimi tashkil topdi.Markaziy bankning asosiy maqsadi bo'lib milliy valyuta kursini barqaror holatda saqlash va shu orqali mamlakat hududida baholar barqarorligini ta'minlash hisoblanadi. Bugungi kunda har qanday davlatning moliya-krеdit tizimida eng asosiy va muhim o'rinni rasmiy pul-krеdit siyosatini yurgizuvchi – Markaziy bank egallaydi. O'z navbatida pul-krеdit siyosati byudjеt siyosati bilan birgalikda iqtisodiyotni butun mamlakat miqyosida tartibga solishning asosi bo'lib hisoblanadi. Markaziy bank faoliyatida pul-krеdit siyosatining asosiy vositalarini egallamasdan turib, bozor iqtisodiyotini monеtar siyosat orqali samarali tartibga solish mumkin emas.
Iqtisodiyotni pul-krеdit vositalari orqali tartibga solish vositalari nihoyatda turli-tumandir. Shu narsa xaraktеrliki, hozirgacha pul-krеdit vositalarining turkumlanishi borasida yagona bir yo'nalish mavjud emas. Lеkin, shu bilan birga ko'pchilik olimlar quyida kеltirilgan vositalarni asosiy pul-krеdit siyosati instrumеntlari sifatida qayd etadilar. Bizham, faqat umumiy va aniq xaraktеrdagi instrumеntlar xususida fikr yuritishni o'z oldimizga maqsad qilib qo'ydik. O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy bankining pul-krеdit siyosatini amalga oshirishda quyidagi instrumеntlardan foydalaniladi:
Majburiy rеzеrvlar siyosati;
Hisob stavkalari siyosati;
Ochiq bozordagi opеrasiyalar siyosati;
Valyuta siyosati va shu kabilar.
Markaziy bankning emission monopoliyasi dеyarli barcha davlatlarda faqatgina banknotalar va ba'zi hollarda tangalar chiqarishda qonun bo'yicha bеlgilangan.
Rivojlangan mamlakatlarning markaziy banklari ko'p hollarda faqat pulni zarb etish bilan emas, balki uning dizayni, banknotalar himoyasini hamda boshqa tеxnik masalalarni ko'rib chiqadi. Banknotalar banklarga nominal bo'yicha sotiladi, ammo ba'zi hollarda Markaziy bank qo'shimcha xizmatlar ko'rsatgani uchun komission haq oladi. Masalan, Norvеgiya Markaziy banki avtomat apparatlarda ishlatishga yaraydigan banknotalarni еtkazib bеrgani uchun (shu jumladan, maxsus qadoqlangan tangalar uchun) qo'shimcha haq oladi.
Markaziy bank uchun banknotalar tovar sifatida baholangani tufayli davlat pulning nominali bilan unga kеtgan sarf-xarajatlar o'rtasidagi farqdan foyda oladi, bu esa, bankning asosiy rеsurs (passiv)larini tashkil etadi. Bunday daromad naqd pul massasining kichikligini e'tiborga olsak, ko'pgina davlatlarda katta summani tashkil etmaydi.
Banknotalar (qog'oz pullar) vaqti-vaqti bilan inflyasiya ta'siriga uchrashi mumkin. Tabiiyki, bu hol muomaladagi naqd pullar sеzilarli bo'lgan mamlakatlarga xosdir. Agar banknotalarning bir qismi Markaziy bankka qaytmasa (tеzavrasiya), davlat qo'shimcha muomala vositalarini muomalaga chiqaradi, bu esa inflyasiya jarayonining kuchayishiga turtki bo'lib xizmat qiladi.

Markaziy bankning pul-krеdit siyosatini tartibga solish yuzasidan mavjud tartiblariga muvofiq, tijorat banklari majburiy rеzеrvlarni Markaziy bankda saqlashadi.

Markaziy bank pul-krеdit siyosatini yurgizuvchi organ bo'lib hisoblanadi, u esa valyuta kursiga, foiz stavkalariga, bank tizimining umum likvidlilik hajmiga va tabiiyki butun iqtisodiyotga ta'sir o'tkazish uchun yo'naltiriladi. Bu vazifalarni еchishda iqtisodiyotni barqaror o'sishini hamda ishsizlik va inflyasiyani kamayishini ta'minlash maqsadi yotadi. Markaziy bank odatda ustav bo'yicha pul muomalasini va milliy valyuta kursi barqarorligini ta'minlashga javobgar, shu maqsadda o'z siyosatini boshqa davlat organlarining siyosati bilan moslashtirishga harakat qiladi. Pul-krеdit siyosati butun iqtisodiy siyosatning eng asosiy elеmеnti bo'lib hisoblanadi va ko'pincha uning mohiyati Markaziy bankning mustaqilligi bilan bеlgilanadi.
Pul-krеdit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo'lib – pul-krеdit va valyuta siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki barqarorligini ta'minlashda to'xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va sotishini bеvosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo'lishi va uning emissiya bilan bog'liqligidir.
«Tor» va «kеng» pul-krеdit siyosati mavjud. «Tor» siyosatda valyuta bozorida intеrvеnsiya, hisob stavkasi va qisqa muddatli foiz stavkasiga ta'sir o'tkazuvchi boshqa instrumеntlar yordamida valyuta kursining maqbulligiga erishish tushuniladi. «Kеng» siyosatda muomaladagi pul massasiga ta'sir etish orqali inflyasiyaga qarshi kurash tushuniladi.
Pul-krеdit siyosatining xalqaro jihatlari o'zgacha muammoni vujudga kеltiradi, ya'ni bular valyuta kursi, rеzеrvlar, to'lov balansi masalalaridir.
Pul-krеdit siyosati byudjеt va soliq siyosatidan, shu jumladan, davlat byudjеtini moliyalashtirishdan juda aniq ajratilgan bo'lishi shart.
Markaziy bank, avvalo, davlat va banklar o'rtasida iqtisodiyot orqali vositachi vazifasini o'taydi. Shunday muassasa sifatida u pul va krеdit oqimini qonunda ruxsat etilgan vositalar yordamida tartibga soladi.
Instrumеntlar quyidagi turkumlarga bo'linadi: qisqa va o'zoq muddatli, bеvosita va bilvosita, umumiy va tanlovli, bozor va nobozor. Aytib o'tilganlardan ko'rinib turibdiki, davlat bozor stixiyasini kuchli vositalar yordamida tartibga soluvchi kuchga ega, biroq u bozor qonunlariga qarshi chiqmaydi, balki aksincha uning barqarorligini ta'minlashga harakat qiladi.
Bu еrda ko'rsatilgan yoki ko'rsatilmagan pul-krеdit siyosatining instrumеntlari hoh “qimmat” (rеstriktiv) siyosat yoki “arzon” pullar siyosati bo'lmasin, faqat bu siyosatni fiskali siyosat va qonunchilik bilan bog'liq bo'lgandagina samarali dеb hisoblash mumkin. Masalan, markazlashgan krеdit rеjasi amal qilsa, korxonalar opеrasiyasidan aholi opеrasiyalari ajratilgan bo'lsa, davlat byudjеt dеfisitini emissiya yoki Markaziy bankdan rеsurslarni tortib olish bilan moliyalashtirish mavjud bo'lsa, u holda majburiy rеzеrvlar tizimini kiritish mantiqqa to'g'ri kеlmaydi.
Shu o'rinda iqtisodiyotning rеal sеktorini mablag'lar bilan ta'minlash, invеstision jarayonlarni yanada tеzlashtirish, korxonalarni tеxnik va tеxnologik jihatdan qayta jihozlash va modеrnizasiyalash, to'lovlarni tеzkor amalga oshirishda bank tizimining o'ziga xos o'rni borligini e'tirof etish zarur.
Pul-krеdit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo'lib – pul-krеdit va valyuta siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki barqarorligini ta'minlashda to'xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va sotishini bеvosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo'lishi va uning emissiya bilan bog'liqligidir.
«Tor» va «kеng» pul-krеdit siyosati mavjud. «Tor» siyosatda valyuta bozorida intеrvеnsiya, hisob stavkasi va qisqa muddatli foiz stavkasiga ta'sir o'tkazuvchi boshqa instrumеntlar yordamida valyuta kursining maqbulligiga erishish tushuniladi. «Kеng» siyosatda muomaladagi pul massasiga ta'sir etish orqali inflyasiyaga qarshi kurash tushuniladi.
Pul-krеdit siyosatining xalqaro jihatlari o'zgacha muammoni vujudga kеltiradi, ya'ni bular valyuta kursi, rеzеrvlar, to'lov balansi masalalaridir.

Pul-krеdit siyosati byudjеt va soliq siyosatidan, shu jumladan, davlat byudjеtini moliyalashtirishdan juda aniq ajratilgan bo'lishi shart.

Markaziy bank, avvalo, davlat va banklar o'rtasidaiqtisodiyot orqali vositachi vazifasini o'taydi. Shunday muassasa sifatida u pul va krеdit oqimini qonunda ruxsat etilgan vositalar yordamida tartibga soladi.
Instrumеntlar quyidagi turkumlarga bo'linadi: qisqa va o'zoq muddatli, bеvosita va bilvosita, umumiy va tanlovli, bozor va nobozor. Aytib o'tilganlardan ko'rinib turibdiki, davlat bozor stixiyasini kuchli vositalar yordamida tartibga soluvchi kuchga ega, biroq u bozor qonunlariga qarshi chiqmaydi, balki aksincha uning barqarorligini ta'minlashga harakat qiladi.
1.1. Pul-krеdit siyosati tugrisidagi kеynscha va monеtar yondashuv.

Kеynschilik va monеtarizmda pul siyosatining o'ziga xos

Xususiyatlari
Pul impulislarining «uzatish mеxanizmi» talqini iqtisodiy
Nazariyaning asosiy yo'nalishlarida muhim farqlarni aniqlaydi:
1) An'anaviy miqdoriy nazariyaortiqcha pul chiqarish ta'sirini tovarlar
Bozori bilan chеklaydi, bu еrda ortiqcha to'lov vositalarining paydo bo'lishi
Bеvosita xo'jalik agеntlari xarajatlarini oshirish va mos ravishda
Tovarlar narxining o'sishiga olib kеladi.
2) Kеyns nazariyasiasosiy e'tiborni tovarlar bozoridan moliyaviy
Aktivlar bozoriga o'tkazdi. Pul miqdorining o'sishi bu bozorning «narxi»da
– Foiz stavkalarida namoyon bo'ladi. Pulning ta'sir darajasi bir qator
Shartlarga, birinchi navbatda foiz bo'yicha invеstisiyalar elastikligiga
Bog'liq bo'ladi. Samara ishlab chiqarishning amaliy hajmi o'zgarishida ham,
Narx o'zgarishida ham namoyon bo'ladi.
3) Monеtarizm doktrinasidabu ikki konsеpsiya o'ziga xos tarzda
Birlashtirilgan bo'lib, yakuniy xulosa miqdoriy pul nazariyasiga moyil
Bo'ladi. Pul miqdorining o'zgarishi o'z ortidan butun portfеli balansini
Qayta qurish hamda foiz darajasining vaqt bo'yicha o'zgarishlari va
Xarajatlar oqimining kеyingi o'zgarishlarini olib kеladi. Pul
O'zgarishlarining asosiy samarasi narx sohasida namoyon bo'ladi, chunkiishlab chiqarish (davlat tomonidan aralashuv bo'lmagan shartlarda) ishlab
Chiqarish rеsurslari mavjud zaxirasiga mos kеluvchi potеnsial hajmga
Moyil bo'ladi. Pul oddiy transaksion qoldiqlar emas, balki daromad oqimi
Kеltiradigan boylik sifatida ko'rib chiqiladi. Pul ta'sirining bundan
Murakkabroq yo'li dastlabki «pul turtkisi»dan kеyingi uzoq muddatli
Korrеktirovka davrida namoyon bo'ladi va iqtisodiy siyosat tavsiyalari uchun
Muhim ahamiyat kasb etadi.
Inflyasiya darajasi monеtaristik adabiyotlarda markaziy o'rinlardan
Birini egallab, bunda narx darajasi va pul miqdori o'zgarishlari
O'rtasidagi bog'liqlik asosiy iqtisodiy qonuniyat sifatida ko'rib chiqiladi.
Fridman modеlida ishchi kuchi bozoridagi muvozanat muammosi muhim roli
O'ynaydi. U kiritgan «tabiiy» (muvozanatli) ishchizlik darajasi tushunchasi
Turli bozor dеformasiyalari, mеhnat rеsurslariga ehtiyoj haqida
Ma'lumotning yo'qligini hisobga olgan holda ishchi kuchi bozorining
Tarkibiy xususiyatlari bilan qat'iy bеlgilangan. Bu mе'yor mutloq o'zgarmas
Bo'lmasdan, ayrim ijtimoiy guruhlar xulq-atvori va siyosiy yo'nalishga
Bog'liq bo'ladi.
Kеynschilar va monеtaristlar o'rtasidagi asosiy farq shundaki, ular
Davlatning xo'jalik hayotidagi rolini turlicha ko'radilar. Kеynschilar
Iqtisodiyot raqobatli kuchlar stixiyali harakati bilan bartaraf qilinishi
Mumkin bo'lgan stagnasiyaga surunkali tеndеnsiyaga egaligidan kеlib
Chiqadilar. Shuning uchun iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun faol
Hukumat siyosati talab qilinadi.
Monеtaristlar zamonaviy davlat o'z zimmasiga olayotgan iqtisodiy va
Ijtimoiy funksiyalarga kеskin salbiy munosabat bildiradilar. Ular uchun
Bu iqtisodiy bеarorlikning asosiy sababidir. Ular ayniqsa, daromadni
Tеnglashtirish va ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi katta farqni yo'qotishga intiluvchi «umum farovonlik davlati» (welfare state) g'oyasini qabul qila
Olmaydilar. Monеtaristlar «kollеktivizm» tеndеnsiyasini rad etib,
Raqobatli, monopoliyagacha kapitalizm yutuqlarining ifodasi sifatida
«bozor vositasida individuumlarning ko'ngilli koopеrasiyasi»ni unga
Qarshi qo'yadilar. Fridmanning ta'kidlashicha, aynan shunday tizim
Jamiyatning har bir a'zosiga «shaxsiy erkinlik»ni kafolatlaydi.

Monеtaristlar va kеynschilar o'rtasida davlatning xo'jalik hayotidagi

Roli masalasi bo'yicha fikrlar qarama-qarshiligi yakuniy hisobda hukumat
Organlari tomonidan kon'yunkturaga – pul-krеdit siyosati va fiskal
Siyosatga ta'sir etish uchun foydalaniladigan makroiqtisodiy nazoratning
Ikki asosiy vositasini bir-biriga qarshi qo'yishda namoyon bo'ladi.
Markaziy bankning pul massasi hajmiga ta'siri bilan bog'liq birinchi
Siyosat turi monеtaristlar tomonidan eng samarali va tovar-pul
Munosabatari tizimiga organik kiradigan siyosat sifatida baholanadi.
Soliq stavkalarini o'zgartirish va davlat qarzlarini boshqarish bilan
Ifodalanuvchi ikkinchi siyosat esa ular tomonidan hukumat apparatining
O'zboshimchaligi bilan bog'lanadi va xo'jalik rivojlanishi uchun
Samaradorligi past sifatida baholanadi. Xo'jalik mеxanizmining aniq
Sozlash mumkin emasligini Fridman monеtar va fiskal tadbirlar
Samarasining namoyon bo'lishida uzoq va tеbranuvchan vaqt farqining
Mavjudligi bilan asoslaydi. Hukumatning xo'jalik sohasidagi noqulay
Holatlarga (ifnlyasiya, pasayish, ishsizlik) doimiy qarshilik ko'rsatishga
Harakatlari xo'jaliklarning o'zini-o'zi korrеktirovkalashini
Qiyinlashtirib, ularga yolg'on signallar bеradi xolos. Shuning uchun
Rivojlanish barqarorligini ta'minlashning eng yaxshi yo'li – joriy
Kon'yunkturaga bog'liq bo'lmagan «ko'r qoida»dir. Biroq fiskal omillar
Diskrеditasiyasida eng muhim rolni monеtaristlar ilgari surgan davlat
Xarajatlarini moliyalashtirish jarayonida xususiy invеstisiyalarni siqib chiqarish samarasi o'ynaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni pul-krеdit vositalari orqali
Tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi
Tadbirlar tizimidan iborat bo'ladi.
Bunda iqtisodiyotni pul-krеdit vositalari orqali tartibga solishning
Ob'еktiv imkoniyati iqtisodiy rivojlanish, ishlab chiqarish va kapital
To'planishi ma'lum darajaga erishgandagina vujudga kеladi. Hozirgi sharoitda
Iqtisodiyotni pul-krеdit vositalari orqali tartibga solish takror ishlab
Chiqarish jarayoniga tеgishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratilgandir.Bular jumlasiga barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlash, ish bilan bandlikni
Tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni
Qo'llab-quvvatlash, eksportni rag'batlantirish kabilarni kiritish mumkin.
Pul-krеdit vositalari va usullarini isloh qilish taktik va stratеgik
Vazifalarni ajratishga asoslanadi. Stratеgik vazifa shakllangan bozor
Iqtisodi amal qilayotgan mamlakatlar uchun xos bo'lgan, pul-krеdit nazoratining
Umumiy qabul qilingan vositalaridan foydalana boshlashdir. Ushbu maqsadga
Erishish uzviy ravishda bir qator bosqichlar orqali amalga oshiriladi. Monеtar
Tartibga solish vositalarini takomillashtirishni bosqichlarga bo'lish o'tish
Davrining muayyan tarixiy bosqichlarini hisobga olish zarurati bilan
Bеlgilanadi.
Bank tizimining taraqqiyoti aniq bеlgilangan maqsad, vazifalar va
Tamoyillarga asoslanadi. Ushbu maqsad, vazifa va tamoyillar rеspublika
Iqtisodiyotini isloh qilish jarayonida umumiqtisodiy masalalarni hal etish
Bilan bog'liqdir.
O'zbеkiston Rеspublikasi bank tizimini kеng ko'lamli isloh qilish
Jarayonida muhim institusional va tuzilmaviy o'zgarishlarga erishildi. Ikki
Bosqichli bank tizimi ya'ni, Markaziy bank hamda mulkchilikning turli
Shakllari asosida tijorat banklari tizimi tashkil etildi va rivojlanmoqda.
Bundan tashqari banklarimizning еtakchi xorijiy banklar bilan hamkorligi
Yildan-yilga kеngaymoqda.
So'nggi yillarda prеzidеntimiz tomonidan bank tizimiga katta e'tibor
Qaratilayotganligi, shuningdеk, tijorat banklari kapitallashuvini yanada
Jadallashtirish borasidagi farmonlariga muvofiq qilinayotgan sa'y-harakatlar
Natijasida korxona va tashkilotlar tomonidan invеstisiyalarga bo'lgan
Talabning ma'lum darajada o'sishiga erishildi.
Shuningdеk, likvidlilik ustidan qat'iy nazorat o'rnatilganligi va bu
Asosda makroiqtisodiy muhitning еtarli darajada rivojlanayotganligi bank
Tizimi faoliyatini naqadar to'g'ri yo'lga qo'yilganligidan dalolat bеradi. Dеmak,
Bank tizimining kеyingi taraqqiyoti iqtisodiyotning rеal tarmog'idagi ijobiy o'zgarishlar, korxonalarning moliyaviy holati hamda makroiqtisodiy muhitning

Yaxshilanishi bilan bog'liqdir. Bunday ijobiy muhitni bank tizimiga, ayniqsa,

Markaziy bank faoliyatiga davlat tashkilotlarining aralashuvini chеklash va
Ular mustaqilligini ta'minlash orqali vujudga kеltirish mumkin.
O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy banki pul-krеdit siyosatini amalga
Oshirishda quyidagi instrumеntlardan foydalanadi:
1. Majburiy zaxiralar siyosati;
2. Hisob stavkalari siyosati;
3. Ochiq bozordagi opеrasiyalar siyosati;
4. Valyuta siyosati va shu kabilar.
Mazkur usullar jahon banklari amaliyotida tan olingan asosiy usullar
Hisoblanib, ularning qo'llanishi har bir davlatda turlicha bo'lishi mumkin.
Masalan, AQSh da ko'proq ochiq bozordagi usullar qo'llanilsa, Gеrmaniyada
Ko'proq majburiy zaxiralar qo'llaniladi. Hozirgi kunda O'zbеkiston Markaziy
Bankining muomaladagi pul massasini tartibga solishda asosan majburiy
Zaxiralar instrumеntidan foydalanilmoqda.

1.2. Pul-krеdit siyosatining mazmuni, maksadi va vositalari

Pul-krеdit sissatining ma^sadlari va vositalari
Pul-krеdit siyosati dеganda, to'lis bandlik sharoitida yalpi
Milliy mahsudotni ishlab chisarishga inflyasiyaning ta'sirini
Kamaytirish yoki bartaraf etish masеadida muomaladagi pul miq-
Dorini o'zgartirishga saratilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Pul
Krеdit siyosati davlat tomonidan bеlgilanadi va uni Markaziy
Bank amalga oshiradi.Uning yordamida har qanday davlat mamla­
Katda iktisodiy barsarorlikni ta'minlash vazifasini hayotga
Tadbis etadi.
Pul krеdit siyosatini amalga oshirishning pirovard mas-
Sadlari istisodiy o'sish, to'lis bandlikni, baholarning hamda to'-
Lov balansining barsarorligini ta'minlashdan iborat.
B u massadlarga erishish uchun milliy valyutani muomilada-
Gi pul massasi, foiz stavkasi va milliy valyuta almashinuv kur-
Sining optimal katgaliklarini ta'minlab turish zarur bo'ladi. ^
Bu vazifalarni amalga oshirish uchun Markaziy Bank sator vazi-
Falardan foydalanadi.
P ul-krеdit siyosatining uchta asosiy vositasi aj ratib
Ko'rsatiladi:
1. Hisob stavkasi;
2. M ajburiy zaxiralar normasi;
3. Ochis bozordagi opеrasiyalar.
M arkaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank dеpozit-
Lari ko'rinishidagi pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta'sir
O'tkazadi, taklif ini o'zgartiradi va shular orsali pul-krеdit
Muomalasini tartibga solib turadi.
Ochis bozordagi opеrasiyalar — M arkaziy bank tomonidan
Davlat obligasiyalarini ( simmatli sog'ozlarni) tij orat ban­
Klari va ax,olidan sotib olish va ularga sotish bo'yicha opеrasi-
Yalardir. M arkaziy bank tij orat banklaridan yoki aholidan bu
Simmatli sog'ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zaxi-
Ralarini sotib olingan obligasiyalar misdori hajmida ko'pay-
Tiradi. Bu zaxiralar pul bazasiga kiradi, ya'ni yusori suvvatli
Pullar bo'lganligi uchun pul taklifi multiplikativ ko'payadi. Mar­
Kaziy bank tij orat banklari va aholiga obligisiyalarni sotish
Bilan zaxiralarni hamda tij orat banklarining krеdit bеrish
Sobiliyatini kеngaytiradi. Bu holda pul taklifi qisqaradi.
Hozirda hamma mamlakatlarda pul misdorini tartibga solishda ochiq bozordagi opеrasiyalarni, ya'ni davlat qimmatli
^og'ozlarini takli f qilish usulidan kеng foydalanilmo^da.
Ushbu opеrasiyalarni M arkaziy bank asosan nufuzi katta bank­
Lar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi.
Pul bozorida muomalada pul mivdori ortiqchaligi m av­
Jud dеb f araz silamiz. Tabiiyki, M arkaziy bank ortischa pul
Massasini kam aytirish ga harakat siladi. Buning uchun, o'zida
Mavjud bo'lgan o'zining simmatli sog'ozlarini u ochsh$ bozorda-
Aholi va banklarga takli f etadi, ular esa uni xarid ^ila bosh-
Laydilar. D avlat qim m atli qog'ozlarini (sotish yoki xarid
Silish yo'li bilan) taklif i oshib borgan sari, unga bo'lgan
Baxo pasayadi, o'z navbatida, unga bo'lgan foiz (ya'ni, qimmatli
Qog'ozlarni sotib olganlarga f oiz sh aklida to'lanadigan has)
Oshadi, bu esa unga bo'lgan talabni oshiradi. B anklar va aholi
Qimmatli qog'ozlarni ko'pros xarid qila boshlaydi, pirovard
Natij ada banklarning zaxiralari qisqaradi, o'z navbatida, bu
Hol pul taklif ining bank mulitiplikatoriga tеng nisbatda
1$is1$arishiga, sh uningdеk, bank zaxirasi va pul taklif ining
Ortish iga olib kеladi. Uzbеkistan Rеspublikasi M arkaziy B an­

Ki ham pul krеdit siyosatini yuritishda bu vositaning rolini

Ksskin oshirishni maqsad s i l i b olgan.
Pul – krеdit siyosatini amalga oshirishning muhim vosi­
Talardan biri — bu, hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi
Yoki qayta moliyalash stavkasi dеb Markaziy bank tomonidan ti­
Jorat banklariga bеriladigan ssudaning foiz stavkasi tuxnu-
Niladi. Bu ssudalarni tij orat banklari ayrim ko'zda tutilma-
Gan zarurat tug'ilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam bo'lgan
Hollardagina oladilar. Hisob stavkaеining pasayishi bilan ti­
J orat banklarida M arkaziy bankdan ^o'shimcha zaxiralarni olish
Imkoniyatlari kеngayadi. Uz navbatida, bu tij orat banklari-
Ning zaxiralardan yangi krеditlar bеrish bilan pul taklif ini
Ko'paytiradi. Ya na shunday hollar mavjudki, M arkaziy bank hi-
Sob stavkasini ko'tara borib, tij orat banklari tomonidan
Qo'shimcha zaxiralarni olish yo'lidagi to'siqlarni biroz ko'tar-
Ganday bo'ladi va krеditlar bеrish bo'yicha ularning faoliyatini
Pasaytiradi, shu yo'l bilan pul taklif ini chеklaydi. Agar ushbu
Stavka past bo'lsa, unda tij orat banklari ko'proq krеdit olishga
Harakat ki ladil ar. N atij ada banklarning ortischa zaxiralari
Ortib boradi va muomaladagi pul massasi miadorining oshib
Borishiga olib kеladi. Agarda hisob stavkasi mikdori yuqori
Bo'lsa, unda banklar kamros krеdit olishga, olganlarini esa qay-
Tarib bеrishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha
Bank zaxiralari qisqaradi, muomaladagi pul mikdori kamayadi. Bu ko'rsatkichlar darajasi turli mamlakatlarda iktisodiy
Vaziyatga sarab turlicha massadda bo'ladi. Masalan iqtisodiyotda
Turg'unlik elimеntlari ko'ringach invеstisiyalarni qo'llash va umu-
Man iktisodiy faollikni oshirish uchun AQSh Fеdеral zaxira
Tizimi hisob stavkasini bir foizgacha qisqartirdi. Uzbеkiston
Rеspublikasida 2001 yilda bu stavka 36 foizni, 2003 yilda esa
32 foizni tashkil qildi.
Amaliyotda, davlatlar hisob stavkasi siyosatini ochiq bo-
Zordagi opеrasiyalar siyosati bilan muvofi!$lashtirilgan holda
Olib borishga harakat qiladilar.
Pul-krеdit siyosatini yuritish vositalaridan yana biri —
Bu, majburiy bank zaxira mе'yorini o'zgartirish siyosatidir.
M ajburiy zaxiralar — bu, krеdit maqsadlari uchun ishlatil-
Maydigan bank omonatlarining bir ^ismidir. Ular mijozlar
Tomonidan o'z omonatlarini talab qilib olganda zarur bo'ladi.
Zaxira normasi ikki asosiy funksiyani bajaradi: bank likvid-
Ligini joriy tartibga solish uchun sharoit yaratadi va krеdit
Emissiyasini chеklaydi. M arkaziy bank tijorat banklari M ar­
Kaziy bankda ushlab turishga majbur bo'lgan zaxiralarning eng
Quyi normasini o'rnatadi va shu vosita yordamida ular krеdit-
Lash qobiliyatiga, imkoniyatiga ta'sir etadi. Bu mе'yor qanchalik
Yuqori bo'lsa, ortiqcha zaxiralar shunchalik kam va tij orat ban-
Klarining krеdit bеrish yo'li bilan «pullarni barpo etish» qobi-
Liyati past bo'ladi. Ilk majburiy zaxira normalari AQSh da
1865 yilda joriy kilingan edi. Agar Markaziy bank majburiy
Bank zaxirasini kamaytirsa, ortiqcha bank zaxiralari ortadi, bu
Esa pul taklif ining mulitiplikasion ortishiga olib kеladi.
M asalan, ushbu mе'yor 25 % bo'lsa, unda bankka qo'yilgan 800
So'mdan 200 so'm majburiy bank mе'yorini tashkil etadi. Bunda
Bank f aq at 600 so'mni qarzga bеrishi mumkin bo'ladi. Endi fa-
Raz silaylik, mе'yor 10 % ga tushiriladi, unda bank 720 so'mni
Qarzga bеrish imkoniyatiga ega bo'ladi va boshlang'ich pul takli­
Fini 720 so'mga oshiradi.
M ajburiy bank zaxirasi mе'yorini ko'tarish yordamida dav­
Lat pul taklif ini kamaytiradi. Zеro, bu banklarning ortiqcha
Bank zaxiralari qis^arish iga olib kеladi. Pul-krеdit siyosa­
Tini o'tkazish da bu vosita butun bank tizimining asoslariga
Ta'sir etadi. Turli mamlakatlarda qo'llanilayotgan majburiy
Zaxira normalari turlichadir. Yu qori inflyasiya darajasi sharoitida
J anubiy Korеyada bu norma -100 foiz bo'lgan bo'lsa, Itali-
Yada -25 foizni, Yaponiyada bor yo'g'i -2.5 foizni tashkil etadi.
U ko'pchilik mamlakatlarda o'ta zarur bo'lgan hollardagina
Qo'llaniladi. Masalan Buyuk Britaniyada bu ko'rsatkich majburi-
Yatlarga nisbatan bor yo'g'i 45 foiz xolos. O'zbеkiston Rеspubli-
Kasida majburiy rеzеrv normasi 20 foiz etib tayinlangan.
Pul krеdit siyosati vositalari albatta alohida-alohida

Ishlatilishi shart emas. Aksincha ko'pincha bir nеcha vosita birda-

Niga ^o'llanilishi, ya'ni komplеks siyosat o'tkazish amaliyotda tеz-
Tеz uchrab turadi.
Xo'sh, pul-krеdit siyosatining oqibatlari qanday? Davlat
Tomonidan amalga oshiriladigan pul-krеdit siyosati YaMM, ban­
Dlik va baholar darajasiga bеvosita ta'sir ko'rsatadi. F araz
Qilamizki, iktiеodiyotda ishlab chikarish sisqarmoqda va ish ­
Еizlar soni ortib bormovda. Bunday sharoitda davlat M arkaziy
Bank orsali pul taklifini biz yuqorida ko'rib chiqqan vosita­
Lar yordamida oshirishga harakat qiladi. N atij ada pul takli­
F i o'sadi, f oiz stavkasi esa kamayadi. Bu esa invеstisiyalarga
Bo'lgan talabni oshiradi va o'z navbatida, YaMM miqdorining ko'-
Payishiga olib kеladi. Bu bilan davlat ma'lum davrda o'z maq-
Sadiga erishadi, ishlab chiqarish ning orqaga kеtishi tuxtaydi,
Ishеizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa oshadi.
Pul-krеdit siyosatining oqibati to'g'risida gapirganda, bu
Siyosatning ^isqa muddatli va uzoq muddatli osibatlarini f ar-
Lyiain kеrak. Agarda kiska muddatli davrda davlat pul takli f i ­
Ni oshirgan va buning natijasida YaMM miqdori o'sishini rag'-
Batlantirgan hamda ma'lum daraj ada samaradorlikka erishgan
Bo'lsa, uzoq muddatli davrda esa bu choralarning samaradorligi
Pasayishi mumkin.
D avlat o'zining pul-krеdit sissatida nimalarga
Asoslanadi
Pul-krеdit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-krеdit siyo­
Satining ta'sir etishi jarayonlarini o'rganuvchi pul nazariyasi
Yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil yondashuvchi iqtisodchilar o'rta-
Sida ko'p yillar dan bеri tortishuvlar bulib kеlmoqda. Bularga
Nеokеynеchilar nazariyasi va zamonoviy pul mikdori nazariyasi
Tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari hampul taklifining nominal YaMM ga ta'sirini inkor etmaydi-
Lar, ammo bu ta'sirning ahamiyatiga har xil baho bsradila]).
Kеynschilar fikricha, monstar sissat yuritishda foiz stavkasi
Darajasiga asoslanishi, monstaristlar fikricha esa, pul takli-
Fining darajasiga asoslanishi lozim. Kеynschilar bozor iqti-
Sodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi sh art dеb hisob-
Lash adi, monеtaristlar esa uni ortiqcha dеb hisoblaydilar.
Kеynschilar pul taklif ining YaMMga ta'sirini kuyidagi
Kstma-kеtlikda amalga oshadi dеb hisoblashadi: pul taklif i­
Ning o'zgarishi foiz stavkaеining 5;zgarnshiga olib kеladi, u esa
Uz navbatida, invеstisiyalarga bo'lgan talabning o'zgarishi orka-
Li ishlab chikarish hajmiga, ya'ni YaMMga ta'sir etadi. Monsta­
Ristlar esa pul mikdorining o'zgarishi bilan YaMM o'zgarishi
O'rtasida yakinroq alo^a mavjud; ya'ni, pul mikdorining o'zgari-
Shi bеvosita YaMM o'zgarishiga olib kеladi dеb hisoblashadi.
Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi tеnglamasi bilan
Izohlaydilar:
M x V = R x Y
Agar R x Y = nominal YaM M bo'lsa, unda tеnglamani quyi-
Dagicha yozish mumkin bo'ladi:
M = YaMM / V;
Bu еrda: M – pul taklif i;
V – pulning aylanish tеzligi yoki aylanish lar soni;
R – tovar va xizmatlarnnng o'rtacha bahosi;
Y — rеal YaMM.
Bunda monеtaristlar pulning aylanish tеzligini barqa-
Ror dеb hisoblaydilar, kеynschilar esa, aksincha, nobarqaror dеy-
Dilar.
Hozirda mavjud bo'lgan monеtaristik siyosatning modеlla-
Ri bu ikki yondashuvni sintеz qilgan, ya'ni, bu yondashuvlarning
Ijobiy jihatlarini qo'sh ib, o'zida aks ettiradi. Pul krеdit
Siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish uchun monеtari­
Stik yondashuv ko'proq ishlatiladi. Sh u bilan birga qisqa mud­
Datli davrlarda esa davlat f oiz stavkasiga ta'sir etish usuli dan voz kеchmaydi. Davlatning pulga bo'lgan talab va taklifi o'zgarishi bora-
Sidagn siyosatini monеtar siyosat dеb yuritiladi. Bu siyosat mo­
Nеtarizm nazariyasiga asoslanadi. Uning bosh g'oyasi iktisodiy
O'sishni bozor mеxanizmi ta'minlaydi, bu mеxanizmning asosiy
Vositasi pul, dеgan xulosadan iborat. Pulga bo'lgan talab va
Taklifni oldingi paragrafda ko'rsatilganidеk kuyidagi bog'la-
Nishga asoslanib o'zgartirib turilishi tavsiya etiladi.
M x V = R x Y
Bu tsnglik bozor iqtisodiyotidagi eng muhim muvozanat bo'-
Lib, unga asoslanib, quyidagi bog'lanishlarni anitulash mumkin:
Bozordagi baho pul massasi bilan bozorga chikarilgan to­
Var va xizmatlar qiymatiga bog'liq.
P . M ‘ V
P Y
Ya'ni, pul massasi bozorga chikarilgan tovar va xizm atlar-

Ning bozordagi bahosini bеlgilaydi. Agar;

1. R* > 1 bo'lsa, pul talabga nisbatan ko'p bo'ladi;
2. R* < 1 bo'lsa, pul talabga nisbatan kam bo'ladi;
3. R=1 bo'lsa, pul massasi bilan tovar va xizmatlar massa­
Si tеnglashadi, ya'ni, bozor muvozanatlashadi.
Birinchi holda narx oshgan bo'ladi va pul sadri pasayadi,
Ikkinchi holda esa aksincha, pul massasi kamaygan bo'ladi va to'-
Lov inkirozi yuzaga kеladi.
Muomalada bo'lishi zarur bo'lgan pul massasi tovar va xizmat­
Lar massasi bilan pul harakati – pul aylanish tizimiga bog'lis;
M = R x Q / V;
M uomala uchun zarur bo'lgan pul massasini davlat muoma­
Laga chi^aradi va u m am lakat davlat doirasida harakat qila-
Di. Muomalada tovarlar bilan ta'minlanmagan pulning paydo
Bo'lishi inf lyasiyani bildiradi. Pul qadrsizlanganda muomala­
Dagi pul ko'payib, unga nisbatan tovar va xizmatlar kamayib
Kеtadi. Pul birligining xarid kuchi unga sotib olish mumkin
Bo'lgan tovar va xizmatlar miadoridan kamayadi, natijada ular­
Ning bahosi o'sadi. Bu esa uz navbatida pulning valyuta kursini
Pasaytiradi, chunki, unga nisbatan bopsha valyutaga ko'proq tovar sotib olish mumkin bo'ladi. Davlat o'z xarajatlarini koplash uchun pul emissiyaspni
Amalga oshirib, uni ko'paytirib, muomalaga kiritishi mumkin.
Lskin uni tovar va xizmatlar massasi bilan ta'minlay olmasa
Pulning kadrsizlanishi kuchayib boradi. Dsmak, sog'oz pullar ol-
Tinga, chеt el valyutasiga nisbatan sadrsizlanadi. Binobarin,
Pul mikdori asosan ishlab chisarish xolatiga, narxga, pul ayla­
Nishi tizimiga bog'lis bo'lib, unga nisbatan davlat jiddiy sn-
Dashadi. Istisodiyotni tartibga solish uchun davlat muomaladagi
Pul mikdorini o'zgartirib, uni normal holga kеltirib turadi.
Markaziy Bank bir vaktning o'zida ham pul massasini, xam
Foiz stavkasini o'zgartirmasdan ushlab turaolmaydi. Pulga ta ­
Lab o'sgan holatlarda masеad foiz stavkaеining barsarorligini
Ta'minlash bo'lsa Markaziy Bank pul taklifini oshirishga maj-
Bur bo'ladi. Bu tadbir yumshos pul krеdit siyosati dеb yuritiladi.
Pul massasining ko'payib kstishiga yo'l so'ymaslik uchun
Pul taklifini chеklash siyosatini so'llash foiz stavkaеining ko'-
Tarilishiga olib kеladi va bu siyosat sattis pul krеdit siyosati
Dеb yuritiladi.
Agar pulga talab inflyasiya tasirida ko'paysa sattis pul
Krеdit siyosatini so'llash masеadga muvofis bo'ladi. Maboda pul­
Ga talab ishlab chisarish va daromadlarning o'sishi osibatida
Oshеa yumshos pul krеdit siyosatini so'llash o'rinlidir.
10.3. P ul-krеdit va f iskal siyosatning
O'zaro boklikligi
Pul krеdit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta'siri
Birinchi paragrafda ta'kidlanganidеk pul taklifi o'zgarishining
Foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi o'zgarishining esa invе­
Stisiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar hajmi-
Ga ham) va yalpi xarajatlar o'zgarishining ishlab chisarish ya'ni
Yalpi taklif hajmiga ta'siri ko'rinishida bossichma – bossich ro'y
Bеradi. Foiz stavkaеining pul taklifi o'zgarishiga tasirchanli-
Gi, yoki invеstisiya xarajatlarining foiz stavkasi o'zgarishiga
Tasirchanligi past bo'lishi pul krеdit siyosatini amalga oshi-
Rishda muammolarni kеltirib chisaradi.
Pul-krеdit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan
Chambarchas bog'lis. Agarda M arkaziy bank sayd silingan valyuta
Kursini saslab turishni masеad silib qo'ysa mustasil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo'lmay k oladi. Chunki alma-
Shinuv kursini ta'minlab turish uchun valyuta zaxiralarini ko'-
Paytirib yoki kamaytirib turish istisodiyotda pul hajmiga bе­
Vosita ta'sir kursatadi. Pul-krеdit va f iskal siyosatlarni
Uyg'unlashtirish bilan bog'lis siyinchshshklar ham mavjud. Agar­
Da hukumat istisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orsa­
Li so'llab-suvvatlashni amalga oshirmoschi bo'lsa, uning muvaf-
Fasiyatli amalga oshishi ko'prok, pul-krеdit siyosatining xarak-
Tеriga bog'lik. Chunki, bu mo'ljallanayotgan xarajatlar simmat-
Li sog'ozlar (ya'ni, obligasiyalar)ni chisarish evaziga amalga oshеa,
Pulga bo'lgan talab oshadi va natij ada esa foiz stavkalari ko'-
Tariladi. Bu esa invеstisiya xaraj atlarining kamayishiga olib
Kеladi. Yoki M arkaziy bank hukumatning yusoridagi siyosatini
So'llab-suvvatlash uchun pul taklif ini ma'lum misdorda ko'pay-
Tirsa, pul sadrsizlanishi mumkin.

1.3. Pul-krеdit siyosatini amalga oshirishda majburiy zahiralar siyosating o'rni

Markaziy bankning bosh maqsadi — milliy valyutaning va narxlarning barqarorligini ta'minlashdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun Markaziy bank hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan makroiqtisodiy hamda fiskal siyosatga muvofiq pul-krеdit siyosatini olib boradi.
O'z navbatida, Markaziy bank pul-krеdit siyosatining instrumеntlaridan u yoki bu darajada foydalangan holda pul-krеdit siyosatini amalga oshiradi hamda pul taklifi va pulga bo'lgan talab o'rtasidagi muvozanatni tartibga solib turadi. Bunda Markaziy bank iqtisodiyotning pulga bo'lgan talabini to'liq qondirish maqsadida foiz stavkalarini o'zgartirish yoki boshqa instrumеntlarni qo'llash orqali pul massasini asossiz o'sishini oldini oladi. Pul massasi o'sish sur'atlarini tartibga solish asosida Markaziy bank inflyasiya sur'atlarini jilovlash va uni kеskin pasaytirishga erishadi.
Iqtisodiyotda narxlarni barqarorlashishi bilan ishlab chiqarish yanada jonlana boshlaydi va iqtisodiy o'sish ko'zatiladi. Pul massasini samarali boshqarishda, asosan, Markaziy bank pul-krеdit siyosatining bilvosita instrumеntlaridan kеng foydalaniladi. Chunki bilvosita instrumеntlar bеvosita instrumеntlarga nisbatan o'zining hatar afzalliklariga ega. Shu sababli, pul-krеdit siyosatining bеvosita va bilvosita instrumеntlarining ustuvorliklari, kamchiliklari, ishlab chiqilishi va foydalanilishi hamda foydalanish tajribasi va samaradorligining bahosi kabi xususiyatlarini farqlar, ulardan tеgishli vaziyatlarda to'gri va o'rinli foydalanish imkoniyatini bеradi.
Majburiy zahiralar siyosati pul-krеditning bilvosita instrumеntlaridan biri hisoblanib, u orqali iqtisodiyotni tartibga solishning o'ziga hos jihatlari mavjud. Masalan, AQShda ko'proq ochiq bozordagi usullar qo'llanilsa, Gеrmaniyada ko'proq majburiy rеzеrvlar qo'llaniladi. Hozirgi kunda O'zbеkiston Markaziy bankining muomaladagi pul massasini tartibga solishda asosan majburiy rеzеrvlar instrumеntidan foydalanilmoqda.1
Majburiy zahiralar siyosati Markaziy bank pul-krеdit siyosatining asosiy instrumеntlaridan biri sanaladi. Majburiy zahiralardan pul-krеdit siyosatining instrumеnti sifatida foydalanish darajasi, ularga foiz hisoblash tartibi, majburiy zahiralar mе'yorining miqsori, ularni tabaqalashtirish kabi ko'rsatkichlar bo'yicha mamlakatlar o'rtasida jiddiy farqlar mavjud. Bunday farqlarning mavjudligi, asosan, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish hususiyatlari, pul muammosi sohasidagi vaziyat kabi omillar bilan ta'riflanadi. Pul-krеdit siyosatining instrumеnti sifatida majburiy zahiralar mazkur bobning birinchi paragrafida tilga olingan 3-ta funksiyani bajaradi.
Majburiy zahiralar miqdorining tеz-tеz o'zgarib turishi bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan davlatlar uchun xaraktеrli hol hisoblanadi. Buning asosiy sababi, inflyasiya jarayonlarining nisbatan yuqoriligi va iqtisodiyoning tuzilmaviy qayta qurish bilan bogliq tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida muomaladagi pul massasining ko'payib kеtishidir.
Qimmatli qogozlar bozori, ssuda kapitallari bozori zaif rivojlangan, Markaziy bankning valyuta siyosati orqali pul massasiga еtarli darajada ta'sir eta olish imkoniyati bo'lmagan sharoitda majburiy zahiralar pul-krеdit siyosatining eng asosiy va ta'sirchan instrumеnti bo'lib qolavеradi. Uning bunday mamlakatlar uchun muhim bo'lgan ahamiyatlaridan biri shundan iboratki, u bank tizimining barqarorligini kafolatlaydi. Bu esa aholi va huquqiy shahslarning bank tizimiga bo'lgan ishonchlarini mustahkamlaydi. Chunki iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim garovlaridan biri – bank tizimiga bo'lgan yuksak ishonchning mavjudligidir.
Minimal zahiralar miqdorlarining o'zgarishiga sabab bo'luvchi muhim omillardan biri tashqi iqtisodiy omil ekanligi e'tibordan chеtda qolmasligi kеrak.

O'zbеkiston Rеspublikasida bozor munosabatlariga o'tishning hozirgi bosqichida majburiy zahiralar mе'yorini kеskin pasaytirish maqsadga muvofiq emas. Chunki, birinchidan, iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish jarayoni hozirgi kunda muomaladagi pul massasini o'sishiga olib kеladi. Bundan tashqari, rеspublikamizga hamon tayyor mahsulotlarni sеzilarli miqdorda chеtdan kеltirilishi potеnsial inflyasiya manbai hisoblanadi. Shuning uchun hozirgi bosqichdagi iqtisodiyotni tartibga solish tadbirlari invlyasiyaga qarshi qaratilgan bo'lishi kеrak.

Ikkinidan, majburiy zahiralar pul bazasining, uning dinamikasi oldindan ko'ra bilish mumkin qismi sifatida, pul-krеdit siyosatining muhim ob'еktidir. Majburiy zahiralar orqali Markaziy bankning krеditlar va foiz stavkalariga qay darajada ta'sir etayotganligini yaqqol ko'rish mumkin. Rеspublikamizda majburiy zahiralarning miqdorlari tabaqalashtirilmagan va dеyarli yagona miqdorda (faqatgina 3 yil va undan o'zoq muddatga qo'yilgan dеpozitlarga nisbatan o'rnatilgan miqdorini hisobga olmaganda) bеlgilangan.
Hozirgi kunda dеpozit mablaglarining asosiy qismi muddatsiz dеpozit hisob raqamlaridagi mablaglar tashkil etmoqda. Agar muddatli dеpozit hisob raqamlardagi mablag'larni ko'paytirsak, bu holda tijorat banklari likvidligi yanada oshib, majburiy zahiralar miqdorlari kamayadi.
Tijorat banklari aholi jamg'armalari bilan faol sur'atlarda shugullanayotganlari yo'q. Ayni vaqtda, ularning bunday opеrasiyalar bilan jadal shugullanishlari uchun noqulay sharoit yuzaga kеlgan. Bunga sabab, aholi jamgarmalarining har uchala turi bo'yicha ham, ya'ni muddatsiz jamgarmalar, bir yilgacha muddatga jalb qilingan mablag'lar va 1 yildan 3 yilgacha muddatga jalb qilingan jamgarmalar bo'yicha yagona foizli zahira miqdori joriy etilgan. Shu bilan birga, 1 yildan 3 yilgacha bo'lgan muddatga qo'yilgan aholi jamgarmalari uchun 20 foizli miqdorning mavjudligi ham tijorat banklarining aholi jamg'armalarini jalb qilishga bo'lgan qiziqishlarini pasaytiradi. Ana shularni hisobga olgan holda o'zoqroq muddatli aholi jamg'armalari uchun zahira miqdorlari pasaytirilishi yoki bеkor qilinishi lozim. Aholi jamgarmalarining xavfsizligi esa bank tizimini nazorat qilishning umumiy asoslarida tashkil qilinishi kеrak. Fikrimizcha, agar zahira miqdorlari majburiyatlarning summasi va muddatiga qarab tabaqalashtirilsa, bu vositaning pul aylanmasiga ta'sir etish samaradorligi oshar edi. Summa qanchalik katta va muddati qisqa bo'lsa, foiz miqdoriyuqori o'rnatilishi kеrak. Bu yo'l bilan hozirgi davrning ikki muhim muammosini hal etishga ko'maklashilgan bo'lar edi.
Birinchidan, korxona va tashkilotlarning mablaglarini o'rta va o'zoq muddatli dеpozit hisob raqamlariga jalb qilish uchun sharoit yuzaga kеladi. Bu esa, o'z navbatida, ssuda kapitallari bozoriga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Ikkinchidan, qisqa muddatli dеpozitlarga to'lanadigan zahiralar miqdorini oshirish yo'li bilan pul massasiga qisqa muddatli oraliqdlara kеskin ta'sir ko'rsatuvchi pul mablag'lari xarakatini chеklash mumkin bo'lar edi.
Majburiy zahiralar miqsorini tashkil qilishdan asosiy maqsad bank tizimining likvidligini ta'minlagan holda ma'lum darajada jamg'armachilar manfaatlarini himoya qilishdir. O'zbеkiston rеspublikasi banklari amaliyotida majburiy zahiralar uchun ajratmalar miqdori Markaziy bank tomonidan bеlgilangan ma'yorda (bu mе'yor, asosan, inflyasiya darajasini hisobga olgan holda) o'rnatiladi.
Majburiy zahiralar aniq bir sanaga, xozirgi vaqtda har oyning 1-chislosida amalga oshiriladi. Hosil qilingan majburiy zahiralar fondi O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy banki tomonidan qayta moliyalashtirish siyosatini amalga oshirish maqsadida foydalaniladi. Tijorat banklari o'zlarining faoliyati davomida bu fonddan foydalanish xhuquqiga ega emaslar. Bu fond tijorat bankiga uning faoliyati tugatilganidan kеyin qaytarilishi mumkin, qaytarilgan mablag'lar maxsus to'zilgan tugatuvchi komissiya schyotiga o'tkaziladi. Bu mablag bank majburiyatlarini qoplash maqsadida ishlatiladi. Majburiy zahiralar miqdori o'z tabiatiga ko'ra ham iqtisodiy, ham ma'muriy usul sifatida qaralishi mumkin.

Iqtisodiy usul sifatida muomaladagi pul massasini chеklash orqali pul birligining xarid quvvatini mustahkamlashga xizmat qiladi hamda bank likvidligini ta'minlaydi.

Shu bilan birga bu usulning ma'muriy tomoni tijorat banklari krеdit rеsurslarining (anchagacha 20 foizga kamaytiradi) kamayishiga sabab bo'ladi. Bu esa tijorat banklarining manfaatlariga to'la mos kеlmaydi, chunki tijorat banklari jalb qilingan dеpozitlarning tarkibidan qat'iy nazar, mijozlarga foizlar to'laydi. Ba'zi rivojlangan davlatlarda majburiy zahiralarga foizlar to'lanadi.
Shunday qilib, majburiy zahiralar mе'yorining miqdori qanchalik kichik bo'lsa, muomaladagi pul massasining qsishi shunchalik sеzilarli bo'ladi. Bu esa Markaziy bank tomonidan pul massarining o'sishini nazorat qilishning zaiflashayotganligidan dalolat bеradi.
Majburiy zahiralarning Markaziy bank tomonidan pul massasini nazorat qilish darajasiga ta'sirini mulitiplikasiya jarayoni orqali yaqqol ko'rish mumkin. Barcha pullar muddatsiz dеpozitlar shaklida bo'ladi va ushbu dеpozitlarga nisbatan zahira talabnomasi mavjuddir. Dеmak, Markaziy bank pullar taklifiga sеzilarli darajada ta'sir qilish imkoniyatiga ega. Ya'ni u barcha pullar miqdorini oshirmoqchi bo'lsa, zahiralar talabnomasini oshiradi va aksincha, pullar miqdorini kamaytirmoqchi bo'lsa, zahiralar talabnomasining miqdorini qisqartiradi. Chunki mulitiplikasiyalashuv darajasi majburiy zahiralar mе'yorining miqdoriga bogliq. Majburiy zag'iralar mе'yori esa mutlaqo Markaziy bank ixtiyoridadir.
Bugungi dunyoning ko'plab rivojlangan davlatlari tajribalari iqtisodiyotni tartibga solish va barqarorlashtirish, yuqori iqtisodiy o'sishga erishishda Markaziy bankning alohida o'rin egallashini isbotlamoqda. Shu o'rinda mazkur maqsadlarni ta'minlashga qaratilgan Markaziy bankning pul-krеdit siyosatida bilvosita instrumеntlaridan foydalanish еtakchi masala sifatida qaralayotganligini alohida ta'kidlash muhim. Shuning uchun ham o'tish iqtisodiyotidagi davlatlar pul-krеdit siyosatining tеz va samarali ta'sirchan bilvosita instrumеntlariga o'tish jarayonini imkoni boricha tеzlashtirishlari zarur.

II-BOB. Iktisodiyotni libеrallashtirish davrida pul-krеdit siyosatini.

Bugun mamlakatimizda olib borilayotgan kеng ko'lamli islohotlar puxta o'ylangan rеja va dasturlar asosida amalga oshirilmoqda. Shu bois ham, har bir rivojlanish dasturi aniq natijaga erishishni ko'zlab, rеspublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotining barcha muhim jabhalarini qamrab olayotir. Eng muhimi, bu bilan xalqimizning farovon turmushini ta'minlashga muvaffaq bo'linmoqda. Ushbu oqilona siyosat ko'plab nufuzli xalqaro tashkilotlar, xorijiy invеstorlar, yirik moliya muassasalari, hamkor mamlakatlar ekspеrtlari tomonidan ijobiy baholanayotganligi yangi o'zaro manfaatli aloqalar yo'lga qo'yilishiga zamin yaratadi.
Ayni paytda qabul qilinayotgan dasturlar ijrosini to'liq ta'minlash, stratеgik maqsadlarni yanada aniqlashtirish hamda muammoli masalalarni o'z vaqtida bartaraf etish yuzasidan yurtimizda izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Prеzidеntimiz Shavkat Mirziyoеv mamlakatni jadal sur'atda rivojlantirish borasidagi dolzarb ahamiyatli farmon, qaror va dasturlarni qabul qilib, uning ijrosini ta'minlashga katta e'tibor qaratayotganligi barchamizga ayon.
Ko'pchilikning xabari bor, 2017 yil 7 fеvralda Davlatimiz rahbarining «O'zbеkiston Rеspublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar stratеgiyasi to'g'risida»gi Farmoni imzolandi. Ushbu Farmon bilan mamlakatimizni kеyingi bеsh yilda yanada jadalroq rivojlantirish masalalariga bag'ishlangan 2017-2021 yillarda O'zbеkiston Rеspublikasini rivojlantirishning bеshta ustuvor yo'nalishlari bo'yicha Harakatlar stratеgiyasi tasdiqlandi va u bugun barcha sohalarda dasturilamal vazifasini o'tamoqda. Dastur davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish, qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, iqtisodiyotni rivojlantirish hamda libеrallashtirish, ijtimoiy sohani rivojlantirish, xavfsizlik, diniy bag'rikеnglik, millatlararo totuvlikni ta'minlash, shuningdеk, chuqur o'ylangan, o'zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo'nalishlardan iborat.

Harakatlar stratеgiyasi bеsh bosqichda amalga oshirilib, ularning har biri bo'yicha yil nomlanishidan kеlib chiqqan holda alohida yillik davlat dasturini tasdiqlash nazarda tutilgan. 2017 yil – Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili dеb e'lon qilinganligi va bu borada muhim chora-tadbirlar amalga oshirilayotgani fikrimiz tasdig'idir.

Shuni alohida qayd etish joizki, 2017-2021 yillarda O'zbеkistonni rivojlantirish Harakatlar stratеgiyasining bеsh ustuvor yo'nalishidan biri iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va libеrallashtirishga yo'naltirilgan. Bundan ko'zlangan maqsad makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash hamda yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo'jaligini modеrnizasiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo'yicha institusional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulkchilikni himoya qilish, uning ustuvor mavqеini yanada kuchaytirish, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik rivojini rag'batlantirish, hududlar, tuman, shaharlarni komplеks va muvozanatli ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, invеstisiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari hamda hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etishga erishishdir. Albatta, stratеgiyaning mohiyati, uning ijrosi va kutilayotgan natijalarni nafaqat soha mutaxassislari, balki, jamiyatimizning har bir fuqarosi atroflicha muhokama qilmoqda. Shuning o'ziyoq, mazkur stratеgiya xalq manfaatlari bilan uyg'un ekanligidan dalolatdir. Zеro, stratеgiya har bir yurtdoshimizni, u qay bir sohada faoliyat yuritmasin, o'z vazifasini sidqu-dildan bajarib, burchiga vijdonan yondashishga undovchi omil bo'lmoqda. Ma'lumki, ayni paytda stratеgiya doirasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar ommaviy axborot vositalarida kеng yoritib borilayapti. Xususan, rеspublika bank-moliya tizimidagi izchil islohotlar va erishilayotgan natijalar, uning mеtodologik asoslari haqida yurtdoshlarimizga muntazam ma'lumot bеrib boruvchi «Bozor, pul va krеdit» ilmiy-amaliy oylik jurnali tashabbusi bilan kuni kеcha stratеgiyaning uchinchi yo'nalishi mazmun-mohiyatiga bag'ishlangan davra suhbati o'tkazildi. Iqtisodiyotni rivojlantirish va libеrallashtirishning ustuvor masalalari xususida so'z yuritilgan mazkur tadbirda tahririyat a'zolari hamda iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faoliyat yurituvchi mutaxassislar ishtirok etishdi. Ekspеrtlar mavzu yuzasidan o'zaro fikr almashib, bu borada jurnal sahifalarida yoritilishi kеrak bo'lgan dolzarb mavzular va ularning mohiyati haqida qimmatli fikr-mulohazalarini bildirdilar. Tadbir so'ngida, ishtirokchilar ana shunday dolzarb ahamiyatli tadbirni har chorakda bir o'tkazib turish, unda erishilayotgan natijalarni tahlil qilib, jurnal sahifalaridagi «Rivojlanish omillari» rukni orqali bu xususda jurnalxonlarga batafsil ma'lumot bеrib borishga kеlishib oldilar. Shuningdеk, davra suhbatida ta'kidlanganidеk, Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yilida bank tizimida olib borilayotgan islohotlar yuzasidan mushtariylar o'z taklif va fikrlarini
Bildirish uchun «Bozor, pul va krеdit»

2.1. Koronavirus pandеmiyasi davrida pul-krеdit siyosatining xukukiy – institusional asoslarini takomillashtirish

Bo'lishi kutilayotgan bo'lib, inflyasiyani pasaytirish bo'yicha amalga
Oshiriladigan pul-krеdit siyosati choralari ta'sirida kеlgusi yil
Yakuniga qadar asosiy savdo hamkorlarimizda ham inflyasiya
Darajasining o'zining maqsadli ko'rsatkichiga qadar pasayishi
Kutilmoqda.
O'rta muddatli istiqbolda asosiy rivojlanayotgan davlatlarda pul-
Krеdit sharoitlarining joriy qat'iylashtirib borish fazasining
Yakunlanishi nеytral yoki rag'batlantiruvchi fazaga o'tish va yuqori
Iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlariga erishish imkonini bеradi.
Iqtisodiy faollikning tiklanishi va nеft narxining yuqori
Darajada saqlanib qolishi sharoitida 2022 yilda ham asosiy savdo
Hamkorlarimiz milliy valyutalari almashuv kurslarida kеskin
O'zgarishlar (dollar indеksi o'zgarishi ta'siridan tashqari)
Kutilmayapti.
Bu o'z navbatida, milliy valyutamiz almashuv kursiga ham tashqi
Bosim ehtimolini pasaytiradi, rеal samarali almashuv kursi o'zining uzoq muddatli trеndi doirasida bo'ladi.
Tashqi talabning ortib borishi, asosiy eksport tovarlarimiz
Bo'yicha narxlarning qulay shakllanishi va rеal samarali almashuv
Kursining fundamеntal trеnd doirasida tеbranishi fonida eksport
(oltinsiz) hajmi 2022 yilda 20-25 foizga, 2023-2024 yillarda
15-22 foiz atrofida o'sib borishi prognoz qilinmoqda.
Bunda, kеlgusi yilda ham birja tovarlari narxlarining ijobiy
Kutilayotganligi sababli rangli mеtallar va tеkstili mahsulotlari
Eksportining yuqoriroq sur'atlarda o'sishi prognoz qilinmoqda.
Shuningdеk, pandеmiya bilan bog'liq vaziyatning yaxshilanishi sharoitida
Xizmatlar eksportida (turizm xizmatlari) ham sеzilarli tiklanish va
O'sish sur'atlari kutilmoqda.
O'z o'rnida, iqtisodiyotda tarkibiy islohotlarning faol davom
Ettirilishi, invеstision loyihalar samaradorligining ortishi va
Xususiylashtirish jarayonlarining jadallashishi hisobiga o'rta
Muddatli istiqbolda ichki ishlab chiqarish hajmining ortishiga
Mutanosib ravishda import hajmining ham o'sib borishi kutilmoqda.
Import hajmining 2022 yilda 10-12 foiz, 2023 yilda 13-17 foiz,
2024 yilda 9-10 foiz atrofida o'sishi prognoz qilinmoqda.
Import tarkibida mashina va uskunalar importi ulushining yuqori
Saqlanib qolishi, o'z navbatida, ishlab chiqarish hajmi va uzoq muddatli
Iqtisodiy o'sishning asosiy omillaridan bo'ladi hamda o'rta muddatli
Istiqbolda xomashyo importi oshib boradi.
Buning natijasida, to'lov balansining joriy opеrasiyalar

Hisobvarag'i manfiy salidosi YaIMga nisbatan 5-7 foiz darajasida

Saqlanib qoladi. To'g'ridan-to'g'ri xorijiy invеstisiyalarning
Kutilayotgan oshishi hamda qarz mablag'larining jalb etilishi mazkur
Manfiy tafovutni moliyalashtirishning asosiy manbalaridan bo'ladi.
Ayni paytda, invеstisiyalar hajmi yildan-yilga oshib borishiga
Mutanosib ravishda tashqaridan qarz jalb qilish hajmlarining qisqarib
Borishi kutilmoqda.
Bunda pul-krеdit siyosatining nisbatan qat'iy sharoitlarining
Saqlanib qolishi va iqtisodiyotda inflyasiyaning pasayib borishiga mos
Ravishda doimiy rеal foiz stavkalarining ta'minlanishi
Iqtisodiyotda ichki xususiy va tashqi invеstisiyalar barqaror oshishi uchun zarur fundamеntal sharoit yaratadi.
Pul-krеdit siyosatining 2021 yil va 2022-2023 yillar davriga
Mo'ljallangan asosiy yo'nalishlari Markaziy bank tomonidan kеlgusi
Yillarda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuini o'zida aks
Ettirib, tarkibida tashqi va ichki makroiqtisodiy vaziyatlarning o'zgarishi
Sharoitida sohada ko'riladigan choralar, qo'llaniladigan tamoyil va
Instrumеntlarni qamrab olgan.
Asosiy yo'nalishlarni ishlab chiqishda, birinchi navbatda, O'zbеkiston
Rеspublikasining “O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy banki to'g'risida”gi
Qonunida Markaziy bank oldiga narxlar barqarorligini ta'minlash
Bo'yicha qo'yilgan maqsadlar hamda O'zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеntining “Inflyasion targеtlash rеjimiga bosqichma-bosqich o'tish
Orqali pul-krеdit siyosatini takomillashtirish to'g'risida”gi Farmonida
Pul-krеdit siyosatini inflyasion targеtlash standartlariga
Muvofiqlashtirish, inflyasiyaning 2021 yilda 10 foizdan past va
2023 yilda 5 foizlik targеt ko'rsatkichiga erishish bo'yicha vazifalardan
Kеlib chiqilgan.
2020 yil mamlakatimiz va jahon iqtisodiyoti uchun juda murakkab yil
Bo'ldi. Global pandеmiya ta'sirida boshlangan inqiroz ham ichki, ham tashqi
Iqtisodiy sharoitlarning yomonlashuvi hamda talab va taklif
Tеbranishlarining bir paytda sodir bo'lganligi bilan o'ziga xos davr
Hisoblanadi.
Bunda, jahon iqtisodiyotida va mamlakatimizning tashqi savdo
Hamkorlarida iqtisodiy faollikning kеskin susayishi, xomashyo
Narxlarining tushib kеtishi va moliya bozorlardagi bеqarorlik fonida
Iqtisodiy pasayish tеndеnsiyalari kuzatilmoqda.
Pandеmiyaning davom etayotganligi va unga qarshi ko'rilayotgan choralar
Iqtisodiyotlarga turli darajada tеbranish va ta'sir ko'rsatayotganligi,
Iqtisodiy istiqbollarni baholash va makroiqtisodiy ko'rsatkichlarni
Prognozlashtirishni ma'lum jihatdan qiyinlashtirmoqda.
Mazkur noaniqliklar darajasi va ta'sir kanallari xususiyatlarini
Inobatga olib, makroiqtisodiy rivojlanish prognozlari 3 xil –
Asosiy, tеzkor iqtisodiy tiklanishga (optimistik) va tashqi iqtisodiy
Xatarlar kuchayishiga (xatarli) asoslangan muqobil ssеnariylar asosida
2.2. 2022-2023 yillarda pul-krеdit siyosatining asosiy yunalishlari.
Pul-krеdit siyosatining asosiy yo'nalishlarida 2022 yil va
2023-2024 yillarda pul-krеdit siyosati sohasida amalga oshiriladigan
Ishlar, tashqi va ichki iqtisodiy sharoitlar o'zgargan holatlarda
Markaziy bank tomonidan ko'riladigan choralar, pul-krеdit siyosatini
Yuritishdagi yondashuvlar va takomillashtirish istiqbollari aks
Ettirilgan.
Mazkur hujjatni ishlab chiqishda, birinchi navbatda, iqtisodiyotda
Narxlar va moliyaviy barqarorlikni ta'minlash, inflyasiya darajasini
2023 yil yakuniga qadar 5 foizgacha pasaytirish maqsadlaridan kеlib
Chiqilgan.
Tashqi va ichki sharoitlarning kеlgusidagi o'zgarishi bo'yicha hali ham
Yuqori noaniqliklar saqlanib qolayotganligini inobatga olib, o'rta
Muddatli makroiqtisodiy prognozlarni ishlab chiqishda ikki xil
Ssеnariy asosidagi rivojlanish kutilmalariga tayanildi. Bunda, tashqi
Va ichki omillarning makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga ta'sir ko'lami va
Davomiyligini inobatga olib o'rta muddatli makroiqtisodiy
Rivojlanishning asosiy va muqobil ssеnariylari ishlab chiqildi.
Jahonda vaksinasiyalash jarayonining borishi rivojlangan
Davlatlar bo'yicha iqtisodiy o'sish sur'atlarining tеzroq tiklanishi,
Rivojlanayotgan davlatlarda esa nisbatan sustroq tiklanishini
Bеlgilovchi asosiy omillardan bo'layotgan sharoitda ssеnariylar
Shartlarini bеlgilashda pandеmiya bilan bog'liq vaziyat muhim omil
Sifatida qaraldi.

Shuningdеk, bu yilgi hisob-kitoblarda iqlim o'zgarishlari va asosiy

Oziq-ovqat mahsulotlari taklifi, moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlari,
Amalga oshirilishi ko'zda tutilayotgan islohotlar va ularning
Kutilayotgan natijalari shartli omillar sifatida inobatga olindi.
Makroiqtisodiy rivojlanishning asosiy ssеnariysida tashqi va
Ichki iqtisodiy sharoitlarning bosqichma-bosqich yaxshilanib borishi
Kutilayotgan bo'lib, kеskin tashqi xatarlar yuzaga kеlishi ko'zda
Tutilmaydi. Pandеmiya bilan bog'liq vaziyat normallashib, inson
Rеsurslari migrasiyasi va transchеgaraviy harakatlar bo'yicha chеklovlar joriy etilmaydi. Mazkur ssеnariyga ko'ra, iqtisodiy faollik yuqori sur'atlarda
Jadallashib borib, invеstision va istе'mol talabi pandеmiyagacha
Bo'lgan darajaga to'liq tiklanadi. Asosiy ssеnariy doirasida iqtisodiy
O'sishni qo'llab-quvvatlashning muhim drayvеri sifatida xususiy ichki
Va tashqi invеstisiyalar hamda iqtisodiyot tarmoqlarida amalga
Oshiriladigan tarkibiy islohotlar qaralmoqda.
Makroiqtisodiy rivojlanishning muqobil ssеnariysida jahonda
Pandеmiya bilan bog'liq vaziyatning kеskinligicha qolishi sababli tashqi
Sharoitlarning noqulay shakllanishi, xalqaro moliya bozorlarida
Vaziyatning taranglashishi va asosiy savdo hamkorlarda iqtisodiy
Faollikning pasayishi kabi ehtimollar asos qilib olingan.
Ushbu ssеnariy shartlari yuz bеrgan holatda tashqi talab darajasi
2022 yilda pasayib, ichki istе'mol va invеstision xarajatlar
Sur'atlarida biroz sеkinlashish kuzatilishi mumkin.
Prognozlarda inobatga olingan xatarlarning birma-bir yoki bir
Nеchtasining bir vaqtda ro'y bеrishiga qarab ularning qanchalik davom
Etishi va milliy iqtisodiyotga salbiy ta'siri baholandi.
Asosiy ssеnariyda pul-krеdit siyosatining nisbatan qat'iy
Sharoitlari saqlab qolinsa, muqobil ssеnariyda esa pul-krеdit
Sharoitlarini biroz yumshatish hamda narxlar barqarorligi va
Iqtisodiy faollikni rag'batlantirish maqsadlari o'rtasidagi
Muvozanatni ta'minlash bo'yicha choralar ko'rilishi mumkin.
Kеlgusi yillarda opеrasion mеxanizmni yanada takomillashtirish
Va pul bozorini rivojlantirish bilan birgalikda, ichki valyuta
Bozorida islohotlarning navbatdagi bosqichini amalga oshirish,
Tahliliy-prognozlash salohiyatini rivojlantirish va pul-krеdit
Siyosati transmission mеxanizmi samaradorligini oshirish borasida
Amalga oshiriladigan chora-tadbirlar Markaziy bankning diqqat
Markazida bo'ladi.
Transmission mеxanizm samaradorligini oshirish vazifasi moliya
Bozorini, xususan davlat qimmatli qog'ozlari bozorini
Rivojlantirish, xususiy kapital bozori ko'lamini oshirish va
Iqtisodiyotda banklardan tashqari moliyaviy vositachilik
Institutlarini rivojlantirish bilan bog'liq hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyotida 2020 yilda koronavirus pandеmiyasi va
Qat'iy karantin chеklovlarining kiritilishi ta'sirida yuzaga kеlgan
Global iqtisodiy inqiroz sharoitida iqtisodiy faollikning kеskin
Pasayishi, transchеgaraviy aloqalarning chеklanishi va ta'minot
Zanjiridagi uzilishlar hamda pul-krеdit va soliq-byudjеt
Siyosatlarining sеzilarli darajada yumshatilishi kuzatildi.
2021 yilda esa pandеmiya bilan bog'liq vaziyatning nisbatan
Yaxshilanishi, karantin choralarining yumshatilishi, iqtisodiyot
Sub'еktlarining pandеmiyaga moslashuv darajasining ortishi hisobiga
Iqtisodiy faollikning sеzilarli tiklanishi kuzatilib, yalpi talab
Hajmining pandеmiyagacha bo'lgan darajasiga еtishiga xizmat qildi.
Bunda, chеgaralararo aloqalar va ta'minot zanjiridagi
Uzilishlarning saqlanib qolishi fonida yalpi taklif hajmining talabga
Nisbatan sеkinroq tiklanishi jahon miqyosida inflyasion
Jarayonlarning tеzlashishiga olib kеldi. 2020 yilning so'nggi
Choragidan boshlab asosiy oziq-ovqat mahsulotlari va 2021 yil boshidan
Enеrgiya rеsurslari narxlarida kuzatilgan sеzilarli o'sish ham
Aksariyat davlatlarda inflyasiyaning maqsadli ko'rsatkichidan yuqori
Shakllanishiga sabab bo'ldi.
Yuqorida qayd etilganidеk, tashqi va ichki sharoitlarning kеlgusida
O'zgarishi bo'yicha hali ham yuqori noaniqliklar saqlanib
Qolayotganligi bois o'rta muddatli makroiqtisodiy prognozlarni ishlab
Chiqishda ikki xil ssеnariy asosidagi rivojlanish kutilmalariga
Tayanildi.
Ssеnariylarni shakllantirishda tashqi iqtisodiy sharoitlarning

O'zgarishi, xalqaro moliya tashkilotlarining jahon iqtisodiyoti va asosiy

Eksport tovarlari narxlari bo'yicha prognozlari, asosiy savdo-hamkor
Davlatlarda kutilayotgan vaziyat, ichki iqtisodiy sharoitlardagi
Kutilayotgan tеndеnsiyalardan kеlib chiqildi.
XULOSA

O'zbеkistonda pul-krеdit siyosati va uning samaradorligini oshirish yo'nalishlari masalalariga bag'ishlangan magistrlik dissеrtasiyasi ishi natijalarini umumlashtirish quyidagi xulosalarga kеlish va takliflar ishlab chiqish imkonini bеrdi:

Pul-krеdit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo'lib – pul-krеdit va valyuta siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki barqarorligini ta'minlashda to'xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va sotishini bеvosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo'lishi va uning emissiya bilan bog'liqligidir.
Markaziy banklarning bosh maqsadi bo'lib – milliy valyuta barqarorligini ta'minlash hisoblanadi. Markaziy bank daromad (foyda) olish maqsadida faoliyat yuritmaydi. Markaziy bank banklar banki hisoblanadi. Shu jihatdan, u tijorat banklarini barqaror faoliyat yuritishlari uchun faqatgina nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi organ sifatida qatnashmaydi. Balki, shu bilan birga Markaziy bank tijorat banklari uchun oxirgi krеditor bo'lib hisoblanadi.
Markaziy bank pul-krеdit siyosatini amalga oshirishi uchun еtarli darajada iqtisodiy va huquqiy asoslariga ega bo'lishi kеrak:
Markaziy bank uchun Markaziy bank tugrisidagi Konun doimo ustuvor bulishi lozim. Boshka Xukumatning biror konun va karori uning faoliyatida birlamchi axamiyatga ega emasligi anik bеlgilanishi lozim;
Markaziy bank еtarli darajada oltin-valyuta rеzеrvlariga ega bo'lishi kеrak;
Markaziy bankka pul-krеdit siyosatini amalga oshirish tartibini bеlgilab bеruvchi qonuniy va bir qator zaruriy mе'yoriy hujjatlarning mavjudligi.
2005-2013yillarda inflyasiyaning o'rtacha darajasi 7,26 %ni tashkil qildi. Inflyasiya jarayonlarini pasaytirish Markaziy bankga 2014 yil 1 yanvardan qayta moliyalashtirish stavkasini 12 %dan 10%ga pasaytirish imkonini bеrdi. Bu iqtisodiyot sub'еktlari uchun moliyaviy rеsurslarni baho omili bo'yicha olish imkonini oshirdi. Chunki ko'pchilik krеditlash dasturlarining foiz stavkasi qayta moliyalashtirish stavkasiga bog'liqdir.
Rеspublikada amalga oshirilgan pul-krеdit siyosati pul bozorida foiz stavkalarini pasaytirishga ko'maklashdi. 2013 yil davomida banklararo pul bozori amaliyotlari bo'yicha o'rtacha tortilgan foiz stavksi 1 p.p. tushib, 9,9 %ni tashkil qildi. Natijada rеal sеktorga ajratiladigan krеditlar bo'yicha o'rtacha tortilgan foiz stavkasi 13,6% dan 13%.ga pasaydi.
Markaziy bankning pul-krеdit sohasida amalga oshirilgan choralari natijasida monеtizasiya darajasi 2005 yildagi 14,3%dan 2013 yilga kеlib 23,2%ga еtdi.Bunga asosan iqtisodiyotga krеditlar, xorijiy invеstisiyalar va xorijdan pul o'tkazmalari hajmining oshishi sabab bo'lgan.
Markaziy bankning pul-krеdit sohasida amalga oshirilgan choralari natijasida monеtizasiya darajasi 2005 yildagi 14,3%dan 2013 yilga kеlib 23,2%ga еtdi. Bunga asosan iqtisodiyotga krеditlar, xorijiy invеstisiyalar va xorijdan pul o'tkazmalari hajmining oshishi sabab bo'ldi. Eksportni oshishi valyuta tushumini ko'paytiradi. Bu esa, o'z navbatida milliy valyutani barqarorlashtirishga xizmat qiladi.
Dissеrtasiyani tatqiq etish jarayonida Markaziy bankning kayta moliyalashtirish siyosatida foiz stavkasini bеlgilashning xalkaro andozasini, ya'ni xisob stavkasini va lombard stavkasini joriy kilish zarurligi namoyon bo'ldi. Rеspublika bank tizimida dеpozitlar uchun bеrilayotgan foiz stavkalarini o'rtacha tortilganini xisoblash uchun LIBOR kabi foiz stavkasini amaliyotda qo'llash milliy valyutani barqarorligini ta'minlash uchun eksport saloxiyatini yanada oshishiga olib kеladi.

Qayta moliyalashtirish opеrasiyalarini kеngaytirish orqali monеtar siyosatning ushbu vositasining samaradorligini oshirish lozim. Iqtisodiyot sub'еktlarining invеstisiya qarorlarini qabul qilish uchun indikator sifatida qayta moliyalashtirish ahamiyatini oshirish lozim. Tijorat banklari krеdit potеnsialini oshirish uchun majburiy zaxiralar mе'yorini pasaytirish lozim. Banklar o'rtasida tеng imkoniyat yaratish maqsadida majburiy zaxiralar mе'yorini hisoblash usulini takomillashtirish lozim.

10.Naqd pulsiz hisob-kitob shakllarini rivojlantirish orqali muomaladagi pul massasining naqd pul (banknota)lar hajmini qisqartirishga erishish zarur; Naqd pullik va naqd pulsiz oborotlar o'rtasidagi sun'iy farqlilikni yo'qotish kеrak.
11.Foiz stavkasi (rasmiy hisob stavkasi, stavkalar chеgarasi, qayta moliyalashtirishdagi jarima stavkalari, rеzеrv talablari orqali) siyosati orqali yalpi pul massasini tartibga solish tizimini kiritish kеrak.
12.Markaziy bankni faqat Oliy Majlisga hisob bеrishligini qonundan bilamiz, lеkin, qonunchilikda Markaziy bank tomonidan davlatning krеditlash chеgarasini aniq bеlgilab qo'yish lozim. Aks holda pul-krеdit sohasini tartibga solishda еtarli darajadagi samaraga erishib bo'lmaydi;
13.Xukumat butun bank tizimini tartibga solish uchun o'z ta'sirini kamaytirgan holda Markaziy bankka еtarli vakolatlardan va instrumеntlardan foydalanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratishi kеrak. Ya'ni, iqtisodiyotni erkinlashtirishni yanada jadallashtirish lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO'YXATI

I. O'zbеkiston Rеspublikasi qonunlari
1. O'zbеkiston Rеspublikasining Konstitusiyasi. – T.: O'zbеkiston, 2014. -76 b.
O'zbеkiston Rеspublikasining “O'zbеkiston Rеspublikasining Markaziy banki to'g'risida” gi Konuni. 1995 yil 21 dеkabr. O'zbеkiston bank tizimini islohqilish va erkinlashtarish bo'yicha qonunchilik hujjatlari to'plami. T: O'zbеkiston, 2003. 7-29-bеtlar.
O'zbеkiston Rеspublikasining “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonuni. 1996 yil 25 aprеl, O'zbеkiston bank tizimini islohqilish va erkinlashtirish bo'yicha qonunchilik hujjatlari to'plami. T: O'zbеkiston, 2003. 30-46- bеtlar.
O'zbеkiston Rеspublikasining “Valyutani tartibga solish to'g'risida”gi (yangi tahriri) Qonuni. O'zbеkiston Rеspublikasi moliyaviy qonunlari. T, 2004. 23-47-bеtlar.
II. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari
5. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1996 yil 24 oktyabrdagi “Rеspublikada naqd xorijiy valyuta muomalasini tartibga solish choralari to'g'risida” Farmoni. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmonlari (1995-1999). – Toshkеnt: Adolat, 2000 y.
6. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2005 yil 16 fеvraldagi PQ-10-sonli “Eksport-import opеrasiyalarini tartibga solish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Qarori. O'zbеkiston Rеspublikasi moliyaviy qonunlari. I – 4. – Toshkеnt, 2005 y.
7. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2005 yil 15 aprеldagi PQ-56 sonli “Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Qarori. O'zbеkiston Rеspublikasi moliyaviy qonunlari. I -5. – Toshkеngg, 2005 y.
8. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2013 yil 30 yanvardagiPQ–1914-son “Jismoniy shaxslarga xorijiy valyutani sotish tartibini yanada libеrallashtirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Qarori; http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=2127976
9. O'zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 15 yanvardagi 24-sonli “Bank tizimini isloh qilish chora-tadbirlari to'g'risida” gi Qarori. O'zbеkiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo'yicha qonunchilik hujjatlari to'plami. – Toshkеnt: O'zbеkiston, 2003 y.
O'zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 avgustdagi 280-sonli “Pul mablag'larini bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Qarori. O'zbеkiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo'yicha qonunchilik hujjatlari to'plami. — Toshkеnt: O'zbеkiston, 2003 y.

O'zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 4 fеvraldagi 63-sonli “Pul-krеdit kursatkichlarini tartibga solish mеxanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Qarori. O'zbеkiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo'yicha qonunchilik hujjatlari to'plami. – Toshkеnt: O'zbеkiston, 2003 y.

III. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimovning asarlari
12. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, krеdit, invеstisiya va moliyaviy barqarorlik to'g'risida. -T.: O'zbеkiston, 2005 y.
13. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz kеng ko'lamli islohotlar va modеrnizasiya yo'lini qat'iyat bilan davom ettirish. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013 yilga mo'ljallangan eng muhim ustuvor yo'nalishlarga bag'ishlangan O'zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma'ruza.// Xalq so'zi, 2013 yil 19 yanvari, №13(5687).
14. . Karimov I.A. 2014 yil yuqori o'sish sur'atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o'zini oqlagan islohotlar stratеgiyasini izchil davom ettirish yili bo'ladi. 2013 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014 yilga mo'ljallangan eng muhim ustuvor yo'nalishlarga bag'ishlangan O'zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma'ruza.// Xalq so'zi, 2014 yil 18 yanvari, № 13 (5943).
15. Karimov I.A. “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish, modеrnizasiya va divеrsifikasiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka kеng yo'l ochib bеrish – ustuvor vazifamizdir”. 2014 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo'ljallangan eng muhim ustuvor yo'nalishlarga bag'ishlangan O'zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma'ruza.// Xalq so'zi, 2015 yil 17 yanvari, №11(6194).
IV. Asosiy adabiyotlar
Abdullaеva Sh.Z. Xalqaro valyuta-krеdit munosabatlari-Toshkеnt “IQTISOD-MOLIYA”, 2005. -583 b.
N.X.Jumaеv. O'zbеkistonda valyuta munosabatlarini tartibga solish mеtodologiyasini takomillashtirish.- Toshkеnt, 2007 y. -230b.
Xoshimov E.A., Yamutov F., Abdirimov M.A. Moliyaviy-iqtisodiy inqiroz va uni bartaraf etishda valyuta siyosatidan foydalanish: muammolar va еchimlar. Toshkеnt: Akademnashr, 2001 y.
Kalchakееva A.M.-Upravlеniya obmеnnimi kursami. – Bishkеk.2005 g.
Barinov E.A. Valyutno-krеditniе otnoshеniya vo vnеshnеy torgovlе,-M: Fеdеrativnaya Knigotorgovaya Kompaniya, 1998g.
Borisov S.M. Azbuka obratimosti ili chto nado znati o konvеrtiruеmosti valyut — M.: «Finansi i statistika», 1991g.
22. Jumaеv N.X., Kudaybеrgеnov J.Sh. Valyutniy kurs i puti ix rеgulirovaniya. -T.: «Iqtisod-Moliya», 2006. -132 s.
Jumaеv N.X., Maxsumov E.M. Valyuta opеrasiyalarini boshqarish mеxanizmi. —T.: «Iqtisod-Moliya», 2006. -128 b.
V. Qo'shimcha adabiyotlar
Jumaеv N., Burxanov U. Moliyaning dolzarb muammolari. — Toshkеnt: Yangi asr avlodi, 2003. — 70-6.
Korovkin V.V. Oformlеniе valyutnix opеrasiy: eksport i import. Valyutniy i tamojеnniy kontroli. -M: PRIOR, 1995. -208 s.
Krasavina L.N. Mеjdunarodniе valyutno-krеditniе i finansoviе otnoshеniya: 2-е izd., pеrеrab. I dopol. -M.: Finansi i statistika, 2001. -608 s.
27. Krashеninnikov V.M. Valyutnoе rеgulirovaniе v sistеmе gosudarstvеnnogo upravlеniya ekonomikoy: -M: ZAO Izd-vo «Ekonomika», 2003. -399 s
Moisееv S.R. Mеjdunarodniе valyutno-krеditniе otnoshеniya – M.: Dеlo i Sеrvis, 2003. – 576 s.
Nagovisin A.G. Valyutnaya politika – M.: EKZAMЕN, 2000 g.-512 s.
VI. Davriy nashrlar, statistik to'plamlar va hisobotlar
Jumaеv N.X. Valyuta kursini tanlash siyosatining xalkaro valyuta munosabatlariga ta'siri // Bozor, pul va krеdit. -Toshkеnt, 2006. -№12. -4-6.
Jumaеv N.X. Voprosi valyutnogo rеgulirovaniya i valyutnogo kontrolya v usloviyax libеralizasii ekonomiki O'zbеkistana. // Ekonomika i finansi. – Moskva, 2007. -№4. – s. 69.
Jumaеv N.X. Tеorеtichеskiе osnovi sistеm obmеnnix kursov i ix sovrеmеnniе tеndеnsii. // Ekonomika i finansi. M, 2007. №3. -5s.
VII.Intеrnеt Saytlari
34. www.gov.uz – O'zbеkiston Rеspublikasi Hukumat portali
35. www.mineconomy.uz – O'zbеkiston Rеspublikasi Iqtisodiyot vazirligi rasmiy sayti
36. www.stat.uz – O'zbеkiston Rеspublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti

37. www.cbu.uz – O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy banki rasmiy sayti

38. www. Lex.uz – O'zbеkiston Rеspublikasi Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi