I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

ağızları  bərabərində  əmzİKİər  asılm ış  beş  uşaq  vardı.  Xalq  onları 
əzizlədi.  BöyÜKdən  Kİçiyə  doğru  adları  Sunqur  tig in ,  K u tu r  tig in , 
T
ükək
  tig in ,  Ür  tig in ,  B
uku
  tig in   idi.
U şaqların  T anrı  tərəfindən  gəldiyini  duyan  u y ğ u rlar  onlardan 
birini  xaqan  eləməK  q ərarın a  gəldilər.  B
uku
  tig in   ağıl,  eh tiy atlılıq  
və  gözəlliyinə  görə  daha  ü stü n   olduğundan  onun  üzərində  dayandı- 
lar.  BöyÜK  b ir  təntənə  ilə  onu  ta x ta   o tu rtd u lar.
T anrı  ona  üç  qarğa  göndərm işdi.  Q arğalar  öİKədə  olub-bitənləri 
B
uku
  xana  ça td ırırd ıla r.  Gecələrin  birində  B
uku
  xan  otağm da yatar- 
Kən  pəncərəsindən  bir  qız  gird i.  X an  qorxdu,  ancaq  səsini  çıxarm a- 
dı.  İKİnci  gecə  qız  yenə  gəldi.  X an  yenə  qorxdu,  ancaq  yenə  də  səsi- 
n i  çıxartm adı.  Üçüncü  gecə  vəzirinin  m əsləhəti  ilə  qızla  görüşdü. 
H ər  gecə  birlİKdə  Ağ  dağa  gedər,  orada  söhbət  edərdilər.
B ir  gecə  B
uku
  xanm   y u x u su n a  ağ  saqqallı,  ağ  dəyənəKİi  b ir  qo- 
ca  girib  ona  fıstıq   şəKİində  b ir  daş  verdi.  Dedi 
k
İ,  bu  daşı  saxladığı 
m üddətdə  onun  soyunun  haKİmiyyəti  dünyanın  dörd  tərəfinə  uzana- 
caq.  Neçə  illərdən  sonra  B
uku
  xanm   övladlarından  b iri  naxələf  çıx- 
dı.  Daşı  itird i.  Onda  g ördülər  Kİ,  b ü tü n   heyvanlar,  quşlar 
“köç!.. 
k ö ç!..” 
deyə  q ışq ırırlar.  X alq  həyəcana  gəlib  qaçmağa  başladı.  Hara- 
da dayanıb yurd  salm aq istədilərsə,  həm in səslər gəldi...  İndi Beş Ba- 
lığm   olduğu  yerə  gəlib  çatdıqda  səslər  Kəsildi.  Və  burada  həmin  şə- 
h əri  salıb  yerləşdilər.
QƏDİM  TÜRK 
ŞERİ
VO

---

Q
ədim  tü rn   şerinin  əsasını  ruhu,  məzm un-m ündəricəsi  etiba- 
rilə  qədim  türKİərin  Özlərinəməxsus  mənəvi  ovqatım ,  sosi- 
al  psixoloji  m araqlarını 
əks 
etdirən  lirİKa  təşKİl  etsə  də,  müxtə- 
lif  d in i-ru h an i  görüşlərin  tə s iri  ilə  yaranm ış,  laKİn  türK  dilinin 
poetİK  imKanlarını  tə zah ü r  etdirən  nüm unələr  də  Kİfayət  qədər 
geniş  yayılm ışdır.  Üm um iyyətlə,  qədim türK  hÖKmdarlarının  sa- 
ray ların d a  poeziyaya  nə  qədər  yÜKsəK  qiym ət  verildiyi  barədə 
əhəm iyyətli  ta rix i  m əlum atlar  v ard ır;  məsələn,  Bizans  elçisi 
PrisKUs  H un  hÖKmdarı  A tillanın  ziyafət  verdiyi  zaman 
İkİ 
şai- 
rin   məclisə  tə şrif  b u y u raraq   hun  dilində  onun  qəhrəm anlığı  şə- 
rəfinə  h əsr  etdİKİəri  şerlər  oxuduqlarını  yazır.
Qədim  türK  xaqanlarının  poeziyaya  xüsusi  m arağını  göstərən 
ta rix i  faK tlar  Kİfayət  qədərdir.  Ümum iyyətlə,  türK  xalqının  ən  qə- 
dim  zam anlardan başlayaraq şerə  m əhəbbəti,  şa irin  (və şerin) müqəd- 
dəsləşdirilm əsi  sübuta  ehtiyacı  olmayan  bir  gerçəKİİKdir.  M .Kaşqari 
“Divan”ın ın   girişində  türK İərin  m üxtəlif  əhval-ruhiyyələrə  uyğun 
şerlər  qoşub  oxuduqlarını  ayrıca  qeyd  etm işdir.
M üşahidələr  göstərir  Kİ,  qədim  türK  şeri  b iri  digərindən  həyat 
tərzi,  mənəvi-estetİK  zövqü,  dini-ideoloji  düşüncələri  etibarilə  bu  və 
ya digər dərəcədə fərqlənən şə ra it,  yaxud m ühitlərdə yaranm ışdır 
kİ, 
bu  baxım dan  belə  bir  tə sn ifat  aparm aq  mümKündür:
1)  obalarda  yaranaraq  KÜtlələrin  əh val-ru h iyyəsin i 
əks
  etdirən 
xalq  şeri;
2)
  siyasi-m əd ən i  mərKƏzlərdə  yaranaraq  xaqanların,  hərb-dövlət 
xad im lərin in   qəhrəm anlığım ,  müdrİKİiyini  əks  etd irən  saray  şeri;
3)
  siy a si-m əd ən i  mərKəzlərdə  yaranaraq  xalq  arasında  təb liğin ə 
çalışılan ,  əsa sən ,  gəlm ə  d ü n yagörü şlərin i  xalqa  anlaşıq lı  bir  texno- 
logiya  ilə  təqdim   edən  dini-mistİK  şer.
H əm in  tə sn ifa t,  prinsip  etibarilə,  qədim  türK  şerinin  ideya-möv- 
zu  im K anlarm ı  da 
əks 
etd irir.
Qədim  türK  poeziyasmın  yaradıcılarından  yalnız  az  b ir  qism inin 
adları 
İİk 
o rta   əsrlə r  mənbələrində 
əks 
olunsa  da,  həmin  poeziyanm 
ideya-estetİK  zənginliyi  göstərir 
kİ, 
onların  sayı  bizə  məlum  olanlar- 
dan  bir  neçə  dəfə  çox  imiş.  LaKİn  çox  təəssüf  Kİ,  nə  M .Kaşqari,  nə 
ondan  əwəİKİ,  nə  də  sonraKi  toplayıcılar  bu  məsələyə  xüsusi  diqqət

---

verməmiş,  toplayıb  təqdim  etdİKİəri  poeziya  nüm unələrini,  b ir  növ, 
m üəllifsizləşdirilm işlər.  Heç  ola  bilm əzdi 
k
İ,  türK  ellərini  qarış-qarış 
gəzən  M .K aşqari  türK  şairlərinə  ra s t  gəlib  onlarla  görüşm əm iş,  yara- 
dıcılıqlarm ı bu  və  ya digər  dərəcədə  öyrənməmiş  olsun.  Tanrıçılıqdan 
islam a  Keçid  dövrünün  böyÜK  şair-mütəfəKKİri  olan  Yusif  Xas  Hasib 
Balasaqunlu  da  “K utadqu  Biliq”  əsərində  özünəqədərKİ  türK  şairlə- 
rin in   yaradıcılıq  təcrübəsindən  faydalanm ış  olmasma  baxm ayaraq, 
deməK  olar  Kİ,  onlarm   heç  b iri  haqqm da  m əlum at  verm əm işdir.  Qə- 
dim  türK  şairin in   bu  cür  “talesizliy”i  onun  fərdi  yaradıcılıq  fəaliyyə- 
tin in   m ənsub  olduğu  xalqm  poetİK  dünyagörüşündə  tamamilə  ehtiva 
olunm ası,  əgər  belə  deməK  mümKÜnsə,  onda  ərim əsi  ilə  bağlıdır. 
Xalqla  ru h   yaxm lığı  o  səviyyəyə  ç a tır  Kİ,  fərdi  üslub  xalqm  ümumi 
yaradıcılıq  üslubunun  üzvü  tərKİb  hissəsi  Kİmi  təzahür  edir.
TürK  poeziyasınm   hələlİK  həm   adı,  həm  də  əsərləri  məlum  olan 
İİ
k
  şairi  m ani  m ühitində  yetişm iş  A p rm çu r  Tigindir.  Onun  İ
k
İ  şeri- 
ni  T urfan  y azıları  içərisində  ta p a raq  A.Le K
ok
  nəşr etdirm işdir.  Şer~ 
lərdən  h ər  İKİsi  ilah id ir.  M aniçi  türK   poeziyasm m   yaradıcıları  sıra- 
sm da  m ənbələr  A prm çu r  Tiginlə  yanaşı  başqa  bir  şairin  -Kül  TarKa- 
nm   da  adını  çəKİr.  LaKİn  onun  m əlum   şerlərdən  hansıların  m üəllifi 
olması  g ö stərilm ir.  Buddist  türK  poeziyasm m   nüm ayəndələrindən 
isə  Ki-  Ki,  P raty ay a  Şiri,  Aşıq  T utunq,  Çısuya  T utunq,  Buyan  Kaya 
Kal,  KünçÜK  IduK  K ut,  Kam ala A n an ta Şiri,  Sılıq Tigin,  Kalım  Key- 
şi,  Çuçu  və  b.  ad ları  məlum  olsa  da  (sonuncusu  adı  M .Kaşqari  tərə- 
findən  çəKİlən  yeganə  şa ird ir,  laKİn  “D ivan”da  onun  yaradıcılığı  ba- 
rədə,  deməK  olar  Kİ,  heç  bir  m əlum at  verilm ir),  həm in  şairlər ya Ap- 
rm ç u r  T igin  Kİmi,  bir  neçə  şerin  m üəllifidirlər,  ya  da  mənbələrdə 
müəyyən  m ünasibətlə  sadəcə  adları  qalm ışdır.  Və  tam am ilə  təbiidir 
Kİ,  bu  şairlər  xalq  arasm da,  deməK  olar  Kİ,  tanm m am ış,  onlarm  
əsərləri  də  yalnız  müəyyən  m ühitdə  (və  müəyyən  məqsədlə)  yazılıb 
oxunm uş,  yaxud  m üvafiq  dini-mistİK  m usiqinin  m üşayəti  ilə  ifa 
olunm uşdur.
İI
k
  o rta  əsrlər  türK  m ənbələri  təsdiq  edir  Kİ,  ərəb  mənşəli  “şe r” 
sözündən  əvvəl  türK İər bu  m ənada  Koşuq  /   Koşma,  taKşut  /   taKmaK, 
ır  /   yır,  KÜq  və  s.  sözlər  işlətm işlər.  Həmin  söz-term inlər  m üasir 
türK  dillərində  də,  bu  və  ya  digər  fonetİK  fərqlərlə  işlənməKdə  da- 
vam   edir.  TürK  dilinin  fonetİK,  leKSİK,  qrammatİK  potensialm dan 
ustalıqla  istifad ə  edən  qədim  türK  şairləri  m üxtəlif  funKsional  poe- 
tİK  modellər y aratm ışlar 
k
İ,  burad a  əsas  texnİKİ  diqqət,  tam am ilə  tə- 
bii  olaraq,  alliterasiyanm ,  heca  tənasübünün,  leKSİK-qrammatİK  təK- 
rarlarm ,  sintaKtİK  paralelizm in  (KonstruKsiya  təK rarlarm m )  gen-bol
işlədilməsindən  alınan  bədii  intonasiyaya,  ritm ə  verilir.
Qədim  türK  şerinin  həm  məzmun,  həm  də  forma  xüsusiyyətləri- 
ni 
ək s 
etdirən  ən  etibarlı  mənbə,  heç  şübhəsiz,  M .Kaşqarinin  “Diva- 
ni-  lüğət  it-  türK ”üdür.  Burada  verilm iş  nüm unələrdən  gö rü n ü r 
Kİ, 
qədim  türK  şerinin  heca  (təqti)  bölgüsü  əsasən  4+4  (yaxud  3)  dür. 
Bir-biri  ilə  qafiyələnən  üç  m isra  şerin  əvvəİKİ  və  sonraKi  bəndlərinin 
sonuncu  m isralarıyla  qafiyələnən  “sə rb ə s f’-aparıcı  m isra  ilə  tamam- 
lanaraq  həm  məzmun,  həm  də  form aca  bütöv  b ir  period  (bənd)  təş- 
Kİİ 
edir.  Şerin  poetexnoloji  sistem ini  (bütövlüyünü)  də  məhz  son 
m israların  harm oniyası  təm in  edir.  M .K aşqari  “Divan”m da  pəraKən- 
də  halda  verilərəK,  hansısa  türK  sözünün  m ətndə  işlənmə  xüsusiyyə- 
tini  nüm ayiş  etdirməK  üçün  nüm unə  gətirilm iş  m üxtəlif  bəndlərin 
hansı  şer  m ətninə  aid  olması  da  həmin  üm um i  harm oniya  prinsipi 
əsasmda  m üəyyənləşdirilm işdir.
LaKİn  qeyd  etməK  lazım dır  Kİ,  qədim  türK  şerinin  tarixən  müəy- 
yənləşmiş  həmin  quruluş  tipologiyası  əsas  olsa  da,  burada  qafiyələn- 
mənin  m isra  əw əlində  təzahürünə,  bəndin  m üxtəlif  sayda  misralar- 
dan  təşKİlinə,  heca  (təqti)  bölgüsündə  m üxtəlif  improvizasiyalara,  ya- 
xud  az-çox  sabitləşmiş  fərqli  qəliblərə  də  meydan  verilir.
Qədim  türK  poeziyası barədə  danışarKin  onun  yaranm asm da,  ifa- 
sında  m usiqinin  əhəmiyyətini  ayrıca  qeyd  etməK  lazım dır.  M üxtəlif 
yazılı  mənbələrdə  qorunub  saxlanm ış  şer  nüm unələrinin  poetexnolo- 
giyası  aydınca  göstərir  Kİ,  musiqi  onlarm   ritm inin,  intonasiyasınm  
qurulm asm da  m ühüm   rol  oynamış,  həmin  şer  nüm unələri  yazıya  alı- 
narKin  m usiqinin  tələbi  ilə  müəyyənləşmiş  form a  (məsələn,  şerin  ide- 
ya-məzmunu  ilə  o  qədər  də  bağlı  olmayan,  h ətta  yazıda  bir  qədər  də 
qeyri-poetİK,  yaxud  qeyri-estetİK  görünən  m isra,  bənd  təKrarları)  im- 
Kan  daxilində  saxlanılm ışdır.
E.  ə.  V  əsrdə  Çar  SKİflər  tərəfindən  H erodota  söylənilmiş  (və 
onun  m əşhur  “T arix ”ində  qədim  yunanca 
ə k s 
olunm uş)  qədim  türK 
(quz-oğuz)  eposundan  bir  parça-bəndi  gənc  türKoloq  Zaur  Həsənov 
qədim  türKCəyə  tərcümə-reKonstruKSİya  etməKİə  qədim  türK  eposu 
ilə  qədim  türK  şerinin  ideya-estetİK  (və  linqvopoetİK)  əlaqəsini  sübut 
etməyə  çalışm ışdır.
H erodotun  verdiyi  m ətnin  sə tri  tərcüm əsi:
Əgər  siz,  quşlar 
Kİmi 
göyə  uçm asanız,
Əgər  siçanlar 
Kİmi 
yerə  girm əsəniz,
Əgər  qurbağa  təK  bataqlığa  düşməsəniz,
Onda  bu  oxlarla  vurulacaq  və  geri  dönəcəKSİniz

---