I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

deyil  Ki,  qədim  türn  ozanı  mədhiyyəci  idi 
(
əks
İ
iiə
, 
qədim  türK  eposunun, 
deməK 
olar  Kİ,  bütün  nümunələrində  onları  yaradan  sənətKarın  ideya  müs- 
təqilliyi,  fhdr-düşüncə  sərbəstliyi özünü  tam açıqlığı  ilə göstərir:  xaqan  kİ- 
mi  ozan  da  qəti  əmindir  Kİ,  öz  yaradıcılığmda Tanrmın  (və  Tanrının  hima- 
yəsində  olan  xalqın,  dövlətin)  iradəsini 
əks
 
etdirir.
Hun-türK  imperiyasmdan  sonra  türK  düşüncəsinin,  türK  mədəniyyəti- 
nin  təKamülünə,  dünyamn  geniş  bir  coğrafiyasında  yayılmasına  sosial-siyasi 
şərait  yaradan  dövlət  GöytürK  imperiyasıdır.  Həmin  dövləti  yaradıb  inKİşaf 
etdirənlərin  fəaliyyəti,  hərbi  qüdrəti,  siyasi  müdrİKİiyi  barədə  artıq 
ozan 
(e- 
pos!)  dan  daha  çox  yazılı 
abidələr,  Kİtabələr  məlumat  verir. 
LaKİn 
epİK 
tarix 
ənənəsinə  uyğun  olaraq,  bu yazı-Kİtabələrin  də  ifadə  texnologiyası,  intonasi- 
yası  xeyli 
dərəcədə 
bədü-estetİK 
təfəKKÜrün  məhsuludur. 
Daha 
doğrusu,  əsa- 
sən 
VII 
əsrin  sonu 
VIII 
əsrin 
İ1k 
onillİKİərinə  aid  olan  bu  əsərlərdə  aydm 
(KonKret)  xronologiya  ilə  bədii-fəlsəfi  ümumiləşdirmə  üzvü  vəhdətdə  təzahür 
edir. 
Və  bu 
vəhdət 
o 
qədər  mÜKəmməldir 
kİ,  bugünün  oxucusunda  Tanrıdan 
gələn  (türKcə!)  Kəlam-müqəddəs 
Kitab 
təəssüratm ı  yaradır.
GöytürK  dövründə  türKİərin  Çin,  İran,  rum,  ərəb  dünyası  ilə  çoxs- 
peKtrli  əlaqələri  daha  da  intensivləşir,  onlar  (türKİər)  dünyanın  müxtəlif 
dini  dünyagörüşləri,  mədəniyyətləri  ilə  sonsuz  bir  maraqla  tanış  olur,  ədə- 
bi-bədii  yaradıcılıq  arsenallarını  daha  da  genişləndirir,  o  zamana  qədər  gö- 
rünməmiş  bir  miqyasda  şifahi  ədəbiyyatdan  yazılı  ədəbiyyata  Keçirlər. 
TürKİərdə  yazılı  ədəbiyyatm  daha  geniş  vüsət  almasmda  maniliyi,  buddiz- 
mi  qəbul  edərəK  Şərqi  TürKÜstanda bir  neçə  əsr 
(I 
minilliyin  sonu 
II 
minil- 
liyin  əvvəlləri)  sürən  haKİmiyyət  yaradan  uyğurlar  xüsusi  rol  oynayırlar. 
LaKİn  qeyd  etməK  lazımdır 
Ki, 
haqqmda  söhbət  gedən  dini-fəlsəfi  görüşlər 
əsasən 
uyğur  aristoKratiyası 
arasmda 
yayıldığm a, 
xalq, 
bir 
qayda 
olaraq, 
tanrıçılığa  inanmaqda  davam  etdiyinə  görə,  maniçi,  buddist  ədəbiyyatı 
məhz  yuxarı  təbəqənin  maraq  dairəsi  ilə  məhdudlaşır.
I 
m inilliyin 
sonu 
II 
m inilliyin  əvvəllərinə  -   islam ı  qəbul  edənə  qədər 
türKİər TürKÜstandan Kənarda (Çində,  Hindistanda,  Şərqi Avropada),  möh- 
təşəm  dövlətlər  qurmaqla  Kİfayətlənməyib  Qafqaza,  İrana,  ərəb 
öİKələrinə, 
Bizansa, 
Qərbi Avropaya bir 
sıra 
yürüşlər  edir,  hərbi  şücaətləri  ilə 
yanaşı, 
ictimai-siyasi  idarəçilİK  mədəniyyətlərini,  geniş  dünyagörüşlərini  nümayiş 
etdirirlər. 
Və 
“dünyanın  türKİərə  darlıq  eləd iyi”  həmin  dövrlərdə  türK 
ədə- 
biyyatınm  
həm 
ideya-məzmun, 
həm  də 
sənətKarlıq  baxımmdan  nə 
qədər 
zəngin  olacağım  təsəvvür  etməK  çətin  deyil.  Sami  mədəniyyətindən,  həmın 
mədəniyyətdən 
xəbərdar 
olmayan  yunanlardan  sonra  üçüncü  beynəlxalq (ü- 
mumbəşəri!)  mədəniyyəti  yaradan  (İKİncilərdən,  xüsusilə  birincilərdən, 
dünyanm  coğrafiyasını  ehtiva  etməK  mənasında,  daha  çoxmiqyash  olan!) 
türKİər 
qədim 
dövrdən  orta  əsrlərə 
Keçidin 
tarixi  (!) 
hÖKmünə 
uyğun 
ola- 
raq,  yaratdıqları  mədəniyyəti  KİassİK  orta  əsrlərə  birbaşa  ötürə  bilmədilər. 
Sami  xalqları  ümumiyyətlə  “gizləndilər”;  yunanlar  rumlular  vasitəsilə 
dünyaya  bir  daha  gəlib  xristian  mədəniyyəti  adı  altında 
KİassİK 
orta  əsrlə- 
rin  ideya-estetİK,  yeni  dövrün  texnoloji  mənzərəsini  yaratdılar,  türKİər  isə
öz  beynəlxalq  m iqyaslarını  (vücudlarını!)  nə  gizlədə  bildilər,  nə  də  İİk 
orta 
əsrlərdəKİ  şücaətlərini  yeni  dövrün 
texnologiyasına  çevirdilər. 
Mənbəyini 
orta  əsrlərin  sonu  yeni  dövrün  əvvəllərindən  götürən  (?) 
anqlosaKsonlar isə 
daha 
beynəlxalq 
bir 
mədəniyyətin 
(!)  təm silçiləri  olaraq 
müasir  dünyaya 
öz 
(?!)  harm oniyalarını  gətirdilər. 
Odur 
k
İ, 
müasir 
dünyada  anqlosaKson 
mə- 
dəniyyəti  ilə  beynəlxalq  tarixi  mədəniyyət  potensialx  içərisində  dialoqa 
gi- 
rən 
üç 
güc  mövcuddur: 
sami  (yəhudi,  daha  sonra  ərəb 
təzahüründə), 
yu- 
nan-rum 
və 
türK!..
TürK 
mədəniyyəti  tarixinin  görKəmli  tədqiqatçısı  İ.Kafesoğlu 
“TürK 
mil- 
li Kültürü” əsərində  yazxr: 
“Bütün 
digər millətlər fərdləri  toplu  olaraq bir ara- 
da bulunduğu üçün  hər  hansı bir  zamandaKX durumunu  açıqca  təsbit və  tədqiq 
mümKÜn  olduğu  halda  dağxnxq  şəKİldə  yaşayan  türK 
KÜtlələrinin 
bir-birindən 
fərqli  gəlişmə  yollarx  təqib  etmələri  səbəbi  ilə  türK  tarixini  bəlirli  bir  zaman 
Kəsimində  bütün  halxnda  dəyərləndirməK  asan  olmamaqdadır”.  Ümumiyyətlə 
maraqlx olan bu  mülahizədə  mübahisəli,  hətta metodoloji  baxımdan  qəbul  edil- 
məsi  çətin  olan  məqamlar  vardxr:  birincisi,  bütün 
digər 
millətlərin  fərdlərinin 
toplu  olaraq  bir  arada  bulunmasx  əlamətini  mütləqləşdirməK  düzgün  deyil  -  
dünyanxn 
böyÜK  mədəniyyət  tarixi 
yaşamxş  xalqlarmxn 
(məsələn, 
yəhudilərin, 
yunanlarxn,  ərəblərin,  fransxzların,  almanlarm,  ingilislərin)  tarixində  də  aşa- 
ğx-yuxarı 
həmin  “dağmıqlıqlar”  özünü  göstərir;  İKİncisi,  ən  qədim  dövrlərdən 
başlayaraq türK cəmiyyətində gedən tamamilə təbii sosial-siyasi,  mədəni-mənə- 
vi  diferensiasiya  həmin  cəmiyyətin  etnotipoloji  bütövlüyünü  heç  zaman  əsaslı 
şəKİldə  sarsıtmamxşdxr;  üçüncüsü  isə,  türKİərin  İİk  baxxşdan  dağınxq  görünən 
yaşam  tərzi  onlarxn  ictimai  təbiətinə  xas  olan  elə  bir  bütöv  KompleKsdir  kİ, 
dünyaya  açıq  olmaq,  onu  özündə  ehtiva  etməK  marağından  irəli  gəlir  (həmin 
KompleKs  yuxarxda  adlarım  çəKdiyimiz  xalqların  çoxunda  olmuşdur,  ona 
görə 
də türKİər 
istisna  deyil). 
Və 
odur  kİ,  böyÜK  elm  adamımn  “tarixləri  sınırı  bəl- 
li  bir  coğrafi 
çevrə 
içində  cərəyan  edən  digər  millətlərin  yayılmaları  da  dəyiş- 
məyən  vətən  torpaqları  civarında vüqua  gəlirKən  çeşitli  türK  Kütlələri  əsrlərcə 
yeni  iqlimlər,  yeni  yurdlar  arayaraq  tarixlərini  çeşidli  bölgələrdə  yapmışlar” 
fİKrinə 
də 
türK 
mədəniyyətinin  tarixini  araşdırarKən  metodoloji  əsas 
Kİmi 
is- 
tinad  etməK  çox-çox  çətindir.
Qədim 
türK  ədəbiyyatınxn  əsas  mövzusu  qədim  türK  insanının 
həyatı, 
onun  ictim ai-siyasi  dünyagörüşü,  arzu-ideallarxdxr. 
Ən 
qədim  zamanlardan 
başlayaraq 
türKİər 
ailə  (oğuş)  ilə  cəmiyyət  (uruğ,  boy...)  arasxnda 
nə 
isə 
(bu- 
gün  bizim 
dərK 
etmədiyimiz) 
bir 
yaxxnlıq, 
əlaqə 
görmüş,  ailədə  cəmiyyətin, 
cəmiyyətdə  isə  ailənin  qanunları  ilə  davranmanm  xoşbəxtlİK  gətirəcəyinə 
inanmışlar. 
Ona  görə  də 
qədim  türK  ədəbiyyatı  insanm  həm  etnİK, 
həm  də 
sosial-siyasi  birlİK  (dövlət)  qarşısmdaKi  məsuliyyətini  sonsuz 
bir 
maraqla 
tə- 
rənnüm 
edərəK 
həmin  münasibəti  fərdin  mənəviyyatx  səviyyəsinə  yÜKSəldir.
Qədim 
türKİərin 
xüsusilə 
İİ
k
 
dövrlərdə 
(I  minilliyin 
ortalarma  qədər) 
daha  çox  atlı-KÖçəri  həyat  yaşamaları 
onlarm  dünyagörüşünə 
əhəmiyyətli 
təsir  göstərmiş,  yayda 
yaylağa, 
qışda 
qışlağa 
KÖçən  əhalinin  təsərrüfat 
məşğuliyyətinin 
əsasını  ovçuluq, 
heyvandarlıq,  sənətKarlıq 
təşKİl  etmişdir.

---