I c I l d Qədim dövr Prof. Dr
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bu isə xalqı təb iətlə sıx ün siyyətd ə yaşam ağa, onun şıltaqlıq ların a səbrlə dözm əyə, onu ilahiləşdirməyə g ətirib çıxarmışdır. Xaranteri etibarilə bir əsKər-döyüşçü Kİmi böyüyən türK oğlu n u n taleyini, birinci növbədə, özü- nü, ailəsini, ta y fa sım , daxil olduğu sosial-siyasi b irliy i qorumaq inersiya- sı müəyyən edir. Qədim türK ədəbiyyatı göstərir Kİ, sosial-mənəvi problem- lər əsasən məhz fərd (şəxsiyyət!) -a ilə-ta y fa -so sia l-siy a si birlİK maraqları arasmdaKi harmoniya pozulanda m eydana çıxır. Qədim türKİərin ticarətlə geniş miqyasda (və bilavasitə) məşğul olduq- larını deməK çətin olsa da, bir məsələ tamamilə təKzibedilməzdir Kİ, dünya- nm əsas ticarət yolları, xüsusilə məşhur “İpəK yolu” əsrlər boyu onların si- yasi-mədəni nəzarəti altmda olmuş, bunun da nəticəsində həmin yollar, de- məK olar k İ, həmişə maneəsiz işləmişdir. Eramızm İ1 k əsrlərindən, xüsusi- lə I minilliyin ortalarmdan etibarən türKİərin yayıldığı geniş coğrafiyada şəhər mədəniyyətinin sürətlə inKİşafı da “İpəK yolu”nun iqtisadi-təsərrüfat məhsuldarlığı sayəsində baş vermişdir. LaKİn qeyd etməK lazımdır Kİ, qə- dim türK şəhərləri iqtisadi, sosial-siyasi həyatm intensiv dəyişKənliyi, mü- təhərrİKİiyi ucbatmdan tez-tez dağılmış, şəhər əhalisi vaxtaşırı olaraq öz ar- xasmda zəngin mədəniyyətin xarabalıqlarmı buraxaraq yeni, daha münasib yerlərə KÖçmüşlər. Əlbəttə, qədim türK şəhərlərinin texnİKİ mühafizəsinin o qədər etibarlı olmaması, müdafiə işinin əsasən canlı qüvvə (və müəyyən qədər də təbii istehKamlar) üzərinə düşməsi və imperiya, dövlət məməzləri- nin müxtəlif səbəblər üzündən dəyişdirilməsi də şəhər mədəniyyətinin sü- rətli inKişafma öz mənfi təsirini göstərməyə bilməzdi. Qədim türK düşüncəsinə, xüsu silə onun daha mütəşəKKİl aristoKratİK səviyyəsinə xas olan dünya nizamı yaratmaq, dünya dövləti qurmaq ideya- sı böyÜK türK im periyaları dövründə form alaşsa da, I m inilliyin sonu II mi- n illiyin əvvəllərinə -etnososial, siyasi diferensiasiya dövrünə qədər, hətta m üəyyən inersiya ilə ondan sonra da davam etmiş, xalqa dünyanm taleyin- də yaxm dan iştiraK etməK, ona (dünyaya) mənəvi harmoniya gətirməK m issiyası aşılam ışdır kİ, bu da öz növbəsində daxili ictim ai-ruhi birliyin möhKəmlənməsinə, dünyanm bir-birindən uzaq mədəniyyət mərKəzlərində, oriyentasiya götürm əyin çox çətin olduğu geniş çöllərdə (və təxm inən min beş yüz İİük bir dövrdə) yaranmış türK ədəbiyyatınm əsasən eyni bir ide- ya-estetİK mənbədən qaynaqlanmasma səbəb olmuşdur. Türalərin özünəm əxsus zəngin mifologiyalarx, həmin m ifologiya əsa- smda formalaşmış mÜKəmməl dini dünyagörüşləri (tanrıçılıq!) olmuşdur Kİ, qədim türK ədəbiyyatı ideya-estetİK enerjisini məhz buradan götürmüş- dür. Bununla belə qədim türK ədəbiyyatı onu yaradan xalqın, etnİK-mədə- ni sistem in xaraKterinə uyğun olaraq dünyaya açıq bir ədəbiyyatdır: era- mızdan əvvəl I m inilliyin ortalarından eramızm I m inilliyinin sonu II mi- nilliyinin əvvəllərinədəK türKİərin yaşadıqları geniş coğrafiyada baş vermiş ictimai-siyasi hadisələr onlarm ədəbiyyatında özünün Kİfayət qədər dərin izlərini qoymüş, eyni zamanda dünyanın m ü xtəlif dini dünyagörüşlərinin, ideologiyalırm m təsiri ilə yaranmış əsərlər türKcəyə tərcümə edələrəK qə- dim türKİərin ədəbiyyatm ı zənginləşdirm iş, dünyanın ən beynəlmiləl, əıı ümumbəşəri ədəbiyyatlarından biri səviyyəsinə qaldırmışdır. Qədim türK ədəbiyyatı, tamamilə təbii olaraq, etnosun, xalqm ümum- KÜtləvi yaradıcılıq məhsulu olan eposla başlayır. Qədim türK eposunun ide- ya-estetİK, poetİK-poetexnoloji diferensiasiyası nəticəsində qədim türK poe- ziyası, sor.ralar (eramxzm I m inilliyinin ortalarından) isə qədim türK nəsri formalaşxr. Və bü cür təbii-tarixi diferensiasiya tədricən qədim türK ədəbiy- yatxnın zəngin ifadə - janr mənzərəsini yaratmaqla fərdi-professional iste- dadxn (və yaradıcxlxq üslubunun) fəaliyyəti üçün də geniş meydan açır. Ümumiyyətlə, qədim türK ədəbiyyatx ideya-estetİK, ifadə-janr etibarilə dünyanm ən mÜKəmməl ədəbiyyatlarxndan biri olsa da, layiq olduğu səviy- yədə araşdxrxlxb nəşr edilmədiyindən onun barəsində nəinKİ dünyada, həmin ədəbiyyatm bilavasitə varisi olan türK dünyasxnda da lazxmi genişlİKdə təsəv- vür yaradılmamışdır; halbuKİ türK ədəbiyyatınm tarixində xüsusi dövr olan (və türKİərin ümumi mədəni-mənəvi Keçmişini əks etdirən) qədim türK ədə- biyyatmı bu və ya digər dərəcədə bütöv bir şəKİldə təqdim etməK yalnız el- mi deyil, ümumən ideoloji-mənəvi bir ehtiyacdxr. Məhz bu ehtiyacm tələb olunan səviyyədə ödənilməməsinin nəticəsidir kİ, istər orta əsrlərdə, istərsə də yeni dövrdə (elə müasir dövrdə də!) türK intelleKtualmm mənəvi dünyası bir sıra hallarda qeyri-harmonİK ideyaların dağıdıcı təsirinə, düşüncə, mədə- niyyət eKİeKtİKasına məruz qalmışdır. Qədim türK ədəbiyyatının əsasmda ən qədim dövrlərdən formalaşıb gələn türK m ifologiyası dayanır dedİKdə biz m ifologiyanm ədəbiyyatın ya- ranmasma İİk təKam ilə yanaşı sonraKi dövrlərdə, ardxcxl olaraq, ədəbi pro- sesi ideya-estetİK baxımdan qidalandırmasını da nəzərdə tuturuq. Və qeyd etməK lazımdır Ki, bu cür qidalanma türK ədəbiyyatınm yalnız tamamilə orjinal əsərlərinə aid olmaqla qalmayıb, başqa dini dünyagörüşləri zəminin- də, türK tanrıçılığm dan müəyyən səviyyədə imtina olunduğu mühitlərdə yaranmış türKcə əsərlərdə də bu və ya digər dərəcədə özünü göstərməKdə- dir. Bu da ondan irəli gəlir kİ, türKİər nə m aniliyi, nə buddizmi, nə xris- tianlığı, nə yəhudiliyi, nə də I m inilliyin sonu II m inilliyin əvvəllərindən etibarən onların əsas dini dünyagörüşlərinə çevrilən islam ı bilavasitə deyil, türK mifologiyasx, xüsusilə onun inKİşafxnın K eyfiyyətcə yeni mərhələsi olan tanrıçxlxq əsasında qəbul edirlər. Qədim türK mifologiyasına görə, yuxarıda Göy, aşağıda Yer yarandıqdan sonra onlarm arasmda insan oğlu əmələ gəlmişdir. Dünyanm damı olan mavi Göydə doğan Günəş qədim türKİər arasmda xüsusi ilahi məzmun daşıdığmdan xaqanın-türK hÖKmdarxnxn çadxrı həmişə üzü şərqə qurularmış. Yer insanlarm məsKunlaşdığı dörd tərəfdən ibarət, sonu dənizlərlə əhatə olunmuş Kİfayət qə- dər geniş bir məKan Kİmi təsəwür olunmuşdur. Gündoğan - irəli, Günbatan - geri, buradan irəli gələrəK, Cənub - sağ, Şimal isə sol tərəf sayxlmxşdır Kİ, bu da qədim türKİərin zəngin coğrafi maraqlarmın olduğunu göstərir. Qədim türKİərə görə, dünya üç hissədən ibarətdir: yuxarı dünya, or- ta dünya, aşağı dünya. Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|