I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

zıçısı)  qədim  türK  eposunda  olduğu  Kİmi  yalnız  b ir  T anrıya  inanır, 
h ər  bir  hadisənin  məhz  T anrınm   iradəsi  ilə  baş  verdiyinə  qətiyyən 
şübhə  etm irlər.  LaKİn  GöytürK  Kağanları,  qəhrəm anları  apardıqları 
müqəddəs  m übarizələrin  mexanİKİ  iştiraK çıları  da deyillər,  onlar tez- 
tez  dərin  siyasi-ideoloji  düşüncələrə  dalır,  xalqm ,  dövlətin  taleyini 
d ü şünür,  mürəKKəb  vəziyyətlərdən  çıxış  yolu  aram aqla  hadisələrə  is- 
tiqam ət  verməKdən  çəKİnmirlər.  Və  o  da  hiss  olunur  Kİ,  GöytürK 
hÖKmdar-qəhrəmanı  tan rıçılığ ı  dini-mistİK  (fatalist)  m əzm unda  qə- 
bul  etməKİə  yanaşı  onu  KonKret  ta rix i  fəaliyyətinin,  siyasi  istəKİəri- 
n in   ideologiyasm a  çevirməK  gücündədir.
ƏminlİKİə deməK  olar 
kİ, 
GöytürK  nəsrinin,  yaxud  GöytürK  döv- 
rü   türK  nəsrinin  əsas  qəhrəm anı  T anrı  (və  m üqəddəs  Yer,  Su)  tərə- 
findən  m ühafizə  olunan,  m ənsub  olduğu  xalqm ,  yaxud  xalqlar  bir- 
liyinin  (dövlətin!)  ictim ai-siyasi,  mənəvi  ideallarm ı  m üdafiə  edən 
türK   Kağanı  -hÖKmdarıdır  (yaxud  şahzadədir).  Onun  mövcudluğu 
xalqm   xoşbəxtliyi,  ölümü  isə  böyÜK  Kədəri  Kİmi  təqdim   olunur.
GöytürK  n əsrinin  yaradıcıları  barədə  m əlum atlar  yox  dərəcəsin- 
də  azdır:  TonİKUK  Kİtabəsini  ya TonİKUKun  özü,  ya da onun  şəxsi  Ka- 
tib-yazıçısı;  Kül  tiq in ,  Bilgə  xaqan  Kİtabələrini  isə,  m ətnlərin  özün- 
də  qeyd  olunduğu  Kİmi,  onlarm   nəslindən  olan  Yollığ  tiqin  yazmış- 
d ır.  Kül  tiq in ,  Bilgə  Kağan  Kİtabələrinin  eyni  m üəllif  (məhz  Yollığ 
tiqin)  tərəfindən  yazılm asını  o  da  g ö stərir  Kİ,  hər 
İkİ 
Kİtabə  üçün 
üm um i  olan  bütöv  m ətn  parçaları,  ifadə-obrazlar  m övcuddur.
Qədim  türK  nəsrinin  İKİnci  qolunu  Maniçi  və  buddist  dini-mis- 
tİK  əsərlər  təşKİl  edir.  Qədim  Şərq  (İran,  sansK rit,  Çin,  Tibet)  dillə- 
rindən  tərcüm ə-təbdil  edilmiş  həm in  əsərlərdə  türK  ideoloji-bədii  tə- 
fəKKÜrünün  nə  dərəcədə,  hansı  səviyyədə iştiraK i  m übahisəli  olsa da, 
qədim  türK  m aniçi,  yaxud  b u d d ist  nəsrinin  yalnız  mexanİKİ  çevirmə 
olduğunu  qəbul  edərəK  yüzlərlə  yazılı  abidədən  ədəbi-bədii  hadisə  Kİ- 
m i  im tina  etməK  düzgün  olmazdı.  Və  onu  da  nəzərə  alaq  Kİ,  haqqm- 
da  söhbət  gedən  əsərlərin  b ir  qism inin  orjinalı  əldə  edilm ədiyindən 
onlarm   çoxu  üm um iyyətlə  m aniçiliyin,  yaxud buddizm in  ta rix in i  öy- 
rənməK  üçün  orjinalı  əvəz  edəcəK  m ənbələrdir.
TürK  m aniçi  nəsrində  ən  çox  m araq  doğuran  əsər  VIII  əsrə  aid 
olduğu  güm an  edilən  “X u a stu a n ift”  (M aniçilərin  tövbə  duası)dır. 
İra n   dillərinin  birindən  tərcüm ə  təbdil  edilmiş  əsərin  m üxtəlif  əlif- 
b alarla  b ir  neçə  nüsxəsinin  zəmanəmizə  qədər  gəlib  çatm ası  onun 
türK   maniçilİK  m ühitində  müəyyən  qədər  geniş  yayıldığm ı  g ö stərir. 
“N u rlu   ta n rı  M ani”nin  şərəfinə  yazılm ış  türKcə  nəsr  əsərləri  içəri- 
sində  tam   m ətnlərlə  yanaşı  çoxlu  natam am   parçalar,  fraqm entlər
vardır  Kİ, 
bu 
da  türK  maniçi  nəsrinin  həm  ideya-məzmun,  həm  də 
ifadə-forma  axtarışlarm m   şerdə  olduğu  Kİmi  intensiv  getdiyini  təs- 
diq  edir.
Qədim  türK   b u ddist  n əsrinin  ən  m əhşur  abidəsi  Şərqi  TürKÜsta- 
nın  Beşbalıq  şəhərindən  olan  SınqKu  Seli  T utunqun  X  əsrdə  Çin  di- 
lindən  tərcüm ə-təbdil  etdiyi  “A ltu n   yaruK”  (Qızıl  işıq)dır.  Əsərin 
çoxlu  nüsxələri  m övcuddur.  B uddizm in  əsaslarını  təbliğ  etməK  məq- 
sədilə  qələmə  alınm ış  “A ltu n   yaruK”  ədəbi-bədii  baxım dan  da  diqqə- 
ti  çəKİr.
Qədim  türK   buddist  n əsrinin  onlarla,  h ə tta   yüzlərlə  orjinal,  ya- 
xud  qeyri-orjinal  nüm unələri  dünyanın  m ü x təlif  K İtabxanalarına  sə- 
pələnm işdir.

---

GÖYTÜRK  NƏSRİ
T
oti
İ
kuk
  Kİtabəsi
Bilqə  T
oü
İ
kuk
  bən  özüm  Tabtaç  ilinqə  Kilmtım.  TürK  bodun 
TabğaçKa  KÖrür  erti.
TürK  bodun  Kanın  bolmaym  Tabğaçda  ad ırıltı,  Kanlantı.  K anm  
Kodm  TabğaçKa yana içİKdi.  Tenqri  ança tim is  erinç:  Kan bertim ,  Ka- 
nm   Kodm  içİKdin.  İçİKdÜK  üçün  ten q ri  öl  tem is  erinç.  TürK  bodun 
ölti,  aİKintı,  yoK boltı.  TürK  s ir bodun  yerintə  bod  Kalmadı.  Ida,  taş- 
da  Kalmısı  Kobranm  yeti  yüz  boltı.  İkİ  ülüqi  atlığ   e rti,  b ir  ülüqi  ya- 
dağ  erti.  Y eti  yüz  Kİsiq  udızığm a  uluğı  şad  e rti.  Y ağıl,-tidi.  Yağmı- 
sı  bən  e rtim —Bilqə  TonyuKUK.  K ağan  mu  Kisayın,-tidim .  SaKintım: 
turuK  buKalı,  səmiz  buKalı  arKada bilsər,  səmiz  buKa,  turuK  b una  ti- 
yin  bilməz  erm is  tiy in   ança  saKintım.  A nta  Kİsrə  ten q ri  biliq  bertÜK 
üçün  özüm  ök  Kağan  Kisdım.  Bilqə  TonyuKUK  Boyla  Bağa  TarKan 
birlə,  Iltəris  Kağan  bolaym.  Bəriyə  Tabğaçığ,  önqrə  K ıtanığ,  yıraya 
Oğuzığ  üküs  ö lü rti.  Biliq esi,  çab  esi  bən  KÖrtüm.  Çuğay  K uzm ,  Ka- 
ra   K um uğ  o lu ru r  ertim iz.
KeyİK  yiyü,  tabısğan  yiyü  o lu ru r  ertim iz.  Bodun  boğazı  toK  er- 
ti.  Yağımız  teqirə  uçuk  təq  e rti,  biz  şeq  ertim iz.  Ança  o lu ru r  erİKİi 
O ğuzdantan  KÖrüq  Kəlti.  K örüq  sabı  antağ:  Tokuz  oğuz  bodun  üzə 
Kağan  o lurtı(tir)T abğaçğaru  K unı  Sənqüq  ıdm ıs,  K ıtan ğ aru   Tonqra 
Səmiq  ıdm ıs.  Sab  ança  ıdmıs:  azKiya  türK  bodun  yorıyur  erm is.  Ka- 
ğanı  alp  erm is,  ayğuçısı  bilqə  erm is.  01  eKİ  Kİsi  b ar  ersər,  sini,  Tab- 
ğaçığ  ö lürtəçi,  tirm ən ,  önqrə  K ıtanığ  ölürtəçi,  tirm ən ,  bini  oğuzuğ 
ölürtəçi 
ök
,  tirm ən .  Tabğaç,  bəridənyən  təq!  K ıtan,  önqdənyən  təq! 
Ben  y ırd an tay an   təqəyin!  TürK  sir  bodun  yerintə  idi  yorımazun! 
U sar,  idi  yoKKisalım  tirm ən.  01  sabığ  esidin  tü n   udısiKim  Kəlmədi, 
Küntüz  olursiKim Kəlmədi.  A n ta ö trü   Kağanıma ö tü n tü m ,  ança  ötün- 
tüm :  Tabğaç,  oğuz,  Kitan(bu  üçəqü  Kabısır,  Kaltaçı  biz,  öz  içi,  tasm  
tu tm ıs  təq  biz.  YuyKa  eriqliq  tonlağalu  uçuz  erm iş,  yinçqə  erİKİiq 
üzqəli  uçuz.  YuyKa  Kalm  bolsar,  toplağulUK  alp  erm is,  yinçqə  yoğun 
bolsar,  üzqülÜK  alp  erm is.  Önqrə  Kitanda,  bəriyə  tabğaçda,  Kuruya 
K urdanta,  y ıray a  Oğuzda,  eKİ-üç  binq  sümüz,  Kəltəçimiz  b ar,  mu 
nə?  (A nta  ö tü n tü m .
K ağanım ,  bən  özüm  bilqə  TonİKUK  ötüntÜK  ötünçüm in  esidü
berti.  Könqlünçə  udız,-tidi.  K
ök
  Önqüq yuğaru  ÖtÜKən  yısğaru  udız- 
tım.  InqəK-KÖlÜKİn  Toğlada  oğuz  Kəlti.  Süsi  a ltı  binq  erm is.  Biz  eKİ 
binq  ertim iz.  Sünqüsdim iz.  Tenqri  yarliK adu...  yaydımız,  üqüzKƏ 
tüsdi.  YayaduK  yolta  yəmə  ölti  kük.  A n ta  ö trü   oğuz  Kopm  Kelti.  Ke- 
lürtim  
ök
  türK  bodunığ  ÖtÜKən  yerKə  bən  özüm  bilqə  TonyuKUK. 
ÖtÜKən  yeriq  Kopmıs(teyin  esidip  bəriyəKİ  bodun,  KurıyaKi,  yıryaKi, 
önqrəKİ  bodun  Kəlti.
E
k
İ  bmq  ertim iz,  biz  eKİ  sü  boltı.  TürK  bodun  olurğalı,  türK  Ka- 
ğan  olurğalı  S antunq  baliKKa  taluy-üqüzKƏ  təqm is  yoK  erm is.  Kağa- 
nıma  ötünip  sülətdim .  S antunq  baliKKa,  taluy-üqüzKƏ  təq ü rtü m .  Üç 
otuz  baliK  sıdı.  Usın  B u n tatu   y u rtd a   y atu   Kalur  erti.  Tabğaç  Kağan 
yağımız  erti,  On  ok  Kağanı  yağımız  erti.  A rtuKi  KirKiz  KÜçliq  Kağan 
yağımız  boltı.  01  üç  Kağan  öqləsip:  A ltu n   yış  üzə  Kabısalım  tim is— 
ança  öqləsmis,  önqrə  türK  Kağanğaru  süləlim ,  tim is,  anqaru  süləmə- 
sər,  Kaç  nənq  ersər,  ol  bizni,-Kağanı  alp  erm is,  ayğuçısı  bilqə  erm is, 
Kaç  nənq  ersər,  ölürtəçi 
kük
.  Üçəqiün  Kabısm  süləlim ,  anı  yoKKisa- 
lım (tim is.  Türqes  Kağan  ança  tim is:  Bəninq  bodunım   a n ta   erü r,  ti- 
mis.  TürK  bodun  yəmə  bulğanç  ol,-təm is,  oğuzı  yəmə  tarKanç  ol,-ti- 
mis.  01  sabın  esidip,  tü n   yəmə  udısiKim  Kəlməz  erti,  olursiKim 
kə
I- 
məz  e rti,  ança  saKintım ...  süləlim ,-tidim .  Köqmən  yolı  b ir  erm is,  tu- 
m us,-tiyin,  esidip bu yolm  yorısar,  yaram açı—tid im ...  Yerçi  tilədim , 
çölqi  Az  eri  bultım .
Özüm  Az  yerim,  anı  bilm ...erm is,  b ir  türuK i  erm is.  A nın  bar- 
mıs,  anqar  yatm ,  bir  atlığ   barm ıs,-tiyin  ol  yolm   yorısar,  unç,-tidim  
saKintım.  Kağanım a  ötüntüm ,  sü  yorıtdım ,  atlat,-tid im .  A
k
  Terməl 
Keçə  oğraKİatdım.  A t  üzə  b in tü rə  Karığ  sÖKdüm.  YoKaru  a t  yetə  ya- 
dağm,  ığaç  tu tu n u   ağ tu rtu m .  ÖnqrəKİ  ər  yoğuru  teqirin  ıb ar  bas  as- 
dımız,  yobalu  intim iz.  On  tünKə  yantiKi  tu ğ   ebirü  bardım ız.  Yirçi 
yir  yanqılın  boğazlantı.  B unqadm   Kağan  “yelü  KÖr”  (tim is)“Anı  su- 
buğ  baralım !”  01  sub  Kodı  bardım ız.  Sanağalı  tü sü rtim iz .  A tığ  iKa 
bayur ertim iz.  K ün yəmə,  tü n   yəmə  yelü  bardım ız.  KırKizığ  UKa bas- 
dım ız...  Sünqüqin  açdımız.  K anı  süsi  tirilm is.  Sünqüsdim iz,  sançdı- 
mız.  K anın  ölürtim iz.  KağanKa  KirKiz  bodunı  içİKdi,  yÜKÜnti.  Yan- 
tım ız.  Köqmən  yısığ  ebirü  Kəltimiz.
KırKizda  yantım ız.  Türqis  Kağanta  KÖrüq  Kəlti,  sabı  antəq: 
önqdən  K ağanğaru  sü  yorılım (tim is)yorım asar,  bizni,  Kağanı  alp  er- 
mis,  ayğuçısı  bilqə  erm is,  Kaç  nənq  ersər,  bizni  ölürtəKİ  k ü k (ü - 
mis)Türqis  Kağanı  tasiKmıs(tidi(On  ok  bodunı  Kalısız  tasiK m ıs(tir. 
Tabğaç  süsi  b ar  ermis.  01  sabığ  esidip  Kağanım:  Bən  ebqərü  tüsə- 
yin(tidi)K atun  yoK  bolmıs  e rti,  anı  yoğlataym (tidi)Sü barm q(tidi)A l-

---