I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

lanım ,  bəqlərim ,  bodunım  
köz
İ, 
Kaşı  yablaK  boltaçı  tip  saKintım. 
Y uğçı,  sığ ıtçı  Kitan,  tatabı  bodun başlayu  U dar  senqün  Kelti.  Tabğaç 
K ağanta  İsyi  LİKən  Kəlti,  b ir  tüm ən  ağı,  altu n ,  Kümüş  KərqəKsiz  Ke- 
lü rti.  T üpüt  Kağanta  Bölön  Kəlti.  K urıya  KÜn  batsiKdaKi  Soğd,  Ber- 
çəKər,  BuKaraK  ulıs  bodunta  Nənq  sənqün  oğul  tarKan  Kəlti.  On 
ok
 
oğlım  tü rq is  Kağanta  MaKraç  tam ğaçı,  Oğuz  Bilqə  tam ğaçı  Kəlti. 
KırKiz  K ağanta  ta rd u ş  Inançu  çor  Kəlti.  BarK  itqüçi,  bədiz  yaratığ- 
m a  b itiq   ta ş  itqüçi  tabğaç  Kağan  çiKanı  Çanq  sənqün  Kəlti.
Kül  tiq in   Koy  yıİKa  y iti  yeqirmİKƏ  uçdı,  toKUzmç  ay  yiti  otuzKa 
yoğ  e rtü rtim iz .  BarKin,  bedizin,  b itiq   taşm   biçin  yıİKa  yitinç  ay  yi- 
ti  otuzKa  Kop  aİKadımız.  Kül  tiq in   edin  KirK  artuK i  y iti  yaşm   boltı, 
tip ...  bunça  bedizçiq  toyğun  eltəbər  Kəlürti.
Bunça  b itiq   bitiqm ə  Kül  tiq in   a tısı  Yollığ  tiqin  bitidim .  Yeqir- 
m i  Kün  olurıp  bu  taşKa  bu  tarmca  Kop  Yollığ  tiq in   bitidim .
Iğar  oğlanım ızda,  toyğunm ızda,  KÖKdə  iqidür  ertiqiz,  uça  bar- 
dm qız.  Tenqri  tiriq   edKİçə.  Kül  tiq in in   altu n m ,  Kümüşün,  ağısm , 
barım m   türK   çığay  Karanm  ayığm a  to rğ u t  b u ...  bəqim  tiqin  yöqərü 
te n q ri...  ta ş  b itid im   Yollığ  tiqin.
Tərcüməsi:
Tanrı  təK  göylərdə  doğulm uş  türK   müdrİK  xaqanı  hal-hazırda 
ta x ta   çıxdım .  Sözümü  axıracan  eşidin:  məndən  sonra  gələn 
k
İ
ç
İ
k
 
q ardaş  və  qohum larım ,  oğlum ,  birləşm iş  qəbiləm,  xalqım ,  sağdaKi 
şad,  apa  bəylər,  soldaKi  tarK at  buyruq  bəylər,  o tu z ...  doqquz  oğuz 
bəyləri,  xalqı  bu  sözüm ü  yaxşıca eşit,  möhKəmcə  dinlə!  Şərqə  gündo- 
ğana,  cənuba  g ü n o rtasm a,  qərbə  günbatana,  şim ala  gecə  yarısm a  (bu 
aradaKi  xalq bütünlÜKİə  mənə  tabedir.  O  qədər  xalqı...  tam   təşKİl  et- 
dim .  İndi orad a iğ tişaş yoxdur.  TürK  xaqanı ÖtÜKən orm anm da otur- 
sa  elin  dərdi  olmaz.  Şərqə  Şandun  çölünədəK  qoşun  çəKdim,  dənizə 
az  qaldı;  cənuba  Doqquz  ƏrsənədəK  qoşun  çəKdim,  Tibetə  az  qaldı; 
Qərbə  İnci  çaym ı  KeçərəK  DəmirqapıyadəK  qoşun  çəKdim,  Şimala Yer 
BayırKU  yerinədəK  qoşun  çəKdim  (bu  qədər  yerlərə  qoşun  yürütdüm . 
ÖtÜKən  orm anm m   yaxşı  yiyəsi  yox  im iş,  dövlət  qurm alı  yer  (isə 
m əhz)  ÖtÜKən  orm anı  imiş.  Bu  yerdə  oturub  Tabğaç  xalqı  ilə  düzə- 
lişdim .  Qızıl,  güm üş,  taxıl,  bol-bol  ipəK  verən  Tabğaç  xalqınm   sözü 
şirin ,  hədiyyəsi  gözəl  imiş.  Ş irin  sözü  ilə,  gözəl  hədiyyəsi  ilə  aldadıb 
uzaq  xalqı  özünə  yaxm laşdırırm ış.
Əsl  müdrİK  adam lar,  əsl  cəsur  adam lar  getm əzm işlər.  B ir  adam 
yanılsa,  qəbiləsi,  xalqı  son  nəfərinədəK  yanılm azm ış.  Ş irin  sözünə, 
gözəl  hədiyyəsinə  aldanıb,  türK  xalqı,  çoxluca  qırıldm .  TürK  xalqı, 
bir  hissən  cənuba,  Çuğay  orm anm a  deyil,  Tün  çölünə  yerləşəK  deyir. 
TürK  xalqı,  b ir  hissəni  beləcə  orada  pis  adam lar  öyrədirm iş 
(
k
İ,) 
uzaq  isə,  pis  hədiyyə  v e rir,  yaxm   isə  yaxşı  hədiyyə  v e rir  (deyib  be- 
ləcə  öyrədirm iş.  M əlum atsız  adam lar,  o  sözə  aldanıb,  yaxm   gedirlər. 
(Ona  görə  də)  çoxlu  qurban  verdin.  0   yerə  doğru  getsən,  türK  xalqı, 
qırılacaqsaq,  ÖtÜKən  yerində  o tu ru b   K arvanlar  göndərsən  heç  bir 
dərdin  olmaz.  ÖtÜKən  orm anm da  yerləşsən,  əbədi  dövlət  qurub  yaşa- 
yacaqsan.  TürK  xalqı,  sən  yoxsullaşanda  aclıq-toxluq  barədə  düşün- 
mürsən;  bir  doysan,  aclıq  nədir  bilm əzsən.  Elə  olduğuna  görə  səni 
yÜKSəltmiş  xaqanm m   sözünə  qulaq  asm adan  h ər  yeri  dolaşdm ,  ora- 
larda  bax  beləcə  zəiflədin,  seyrəldin.  O rada  qalanlarm   tam am ilə  əl- 
dən-dildən  düşərəK  dolaşırdı.  T anrınm   iradəsi  olduğu  üçün,  özüm ün 
bəxtim  olduğu  üçün  xaqan  oldum .  X aqan  olub  yoxsul,  Kasıb  xalqı 
bütünMKİə bir  yerə yığdım ,  yoxsul  xalqı  varlı  etdim ,  az  xalqı  çox  et- 
dim.  Məgər  bu  sözümdə  şişirtm ə  varm ı?  TürK  bəyləri,  xalqı,  eşidin: 
TürK  xalqınm   dirçəlib  dövlət  quracağm ı  burad a  həKK  etdim ,  yanılıb 
parçalanacağm ı  da burad a  həKK  etdim .  Nə  qədər  sözüm  varsa,  əbədi 
daşa  həKK  etdim .  Ona  baxaraq  bilin:  İndİKİ  türK  xalqı,  bəyləri,  tax- 
ta   tabe  bəylər,  axı  siz  yam lasısm ız.  Mən  əbədi  daş...  Tabğaç  xaqa- 
nm dan  naxışçı  g ətirtd im .  Mənim  sözümü  sm dırm adı.
Tabğaç  xaqanı saray  naxışçılarm ı  göndərdi.  Ona  adm a  layiq sər- 
dabə  y aratd ırd ım ,  içinə,  b ay ırm a  adm a  layiq  naxış  v u rd u rd u m .  Daş 
hördürdüm .  ÜrəyimdəKİ  sözüm ü  ...on  ox  oğullarm a,  ta tla ra ,  təK  bu- 
nu  görərəK  bilin,  əbədi  daş  hördürdüm .  Bu,  yaşam alı  isə,  indİKİ  ya- 
şamalı  yerdə  isə,  məhz  yaşam alı  yerdə  əbədi  daş  hördürdüm ,  yazdır- 
dım.  Onu  görüb  beləcə  bilin:  o  daş...dım .  Bu  yazını  yazan  qohumu 
Yollığ  tig in d ir.
Y uxarıda  m avi  göy,  aşağıda  qonur  y er  yarıldıqda  İKİsinin  ara- 
sm da  insan  övladı  yaranm ış.  İnsan  övladınm   üzərində  əcdadım  Bu- 
mm  xaqan,  İstəm i  xaqan  ta x ta   oturm uş.  O turub  türK  xalqm ı,  döv- 
lətini  y aratm ış,  inKİşaf  etdirm işlər.
Dörd  tə rə f  bütünlÜKİə  yağı  imiş.  Qoşun  çəKİb  dörd  tərəfdəKİ 
xalqı  tam am ilə  almış,  tam am ilə  özünə  tabe  etm iş,  başlıya  baş  en- 
dirtm iş,  dizliyə  diz  çÖKdürmüş.  Şərqdə  K adm can  ormanmadəK, 
qərbdə  DəmirqapıyadəK  yerləşdirm iş.  İKİsinin  arasm da  yiyəsiz,  böl- 
güsüz  göytürK  xalqı  məsKun  im iş.  MüdrİK  xaqan  imiş,  cəsur  xaqan 
imiş.  Ə yanları  da  müdrİK  imiş,  cəsur  im iş,  bəyləri  də,  xalqı  da  düz

---