I c I l d Qədim dövr Prof. Dr
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
LaKİn qeyd etməK lazımdır k İ, həmin təsəwür o qədər də mÜKəmməl ol- mamış, dünyanm Göy və Yerdən ibarət olması düşüncəsi daha geniş yayılmış- dır. Dünyanın dağılıb yenidən qurulması barədəKİ ümumbəşəri ideyamn mey- dana çıxmasmda tünc təfəKKÜrünün də xidməti olmuşdur: elə Kİ, “Göy yuxa- ndan sıxır, Yer ayrılır”, yaxud “Yer-Göy lərzəyə gəlir”, o zaman işıq çəKİlir, qaranlıq çöKÜr, insanlar, heyvanlar, quşlar “yolunu azır”... Üç il sürən həmin xaos “Göyün rəhmi” ilə aradan qalxır, dünyanın harmoniyası bərpa olunur. Eramızm I minilliyinin ortalarmdan etibarən türK təfəKKÜründə artıq xüsusi sistemi olan din səviyyəsinə yÜKsələn tanrıçılığm əsas obrazı - Tan- n anlayışı məhz türn mifİK düşüncəsinin məhsuludur. Və maraqlıdır kİ, hə- lə mifin güclü olduğu dövrlərdə də Tanrı obrazı müəyyən müstəqilliyə ma- İİk olmuş, Göy, yaxud Yer Kİmi dünyanm (Kosmosun!) tərKİbinə daxil edil- məmiş, I minilliyin ortalarından isə artıq dünyanm, insanlarm, hadisələrin məhz Tanrı tərəfindən idarə olunması barədəKİ təsəw ür türK cəmiyyətində, xüsusilə onun yuxarı təbəqəsində aparıcı yer tutmuşdur. LaKİn təbiidir kİ, Tanrı anlayış-ideyası tanrıçılıq dininin əsası Kİmi formalaşana, yaxud mü- Kəmməlləşənə qədər xeyli dərəcədə KonKret, hətta antropomorf səciyyə da- şımışdır. Həmin dövrdə türKİər Tanrmı hər şeyə qadir bir qəhrəman, yenil- məz bir igid saymış, onun şərəfinə mərasiməlr Keçirmiş, qurbanlar Kəsmiş- lər. Doğum ilahəsi olan Umay isə Tanrınm xanımı imiş. Qədim türK mənbələri göstərir kİ, xaqan, onun qvardiyası Tanrı ilə Umaya adətən birlİKdə ibadət edər, apardıqları döyüşlərdən qələbə ilə qayıt- maq üçün onlardan yardım diləyərmişlər. Həmin mənbələrdə xaqanın vaxta- şırı Tanrı ilə söhbətləşməsi, ondan göstərişlər alması, bu ilahi göstərişə əməl etmədİKdə isə cəzalandırılması barədə təsəw ürlər də əks olunur. Zaman Keç- dİKcə Tanrı ideyasınm güclənməsinin, mifdən dinə Keçilməsinin nəticəsidir Kİ, xaqan özünü Tanrınm himayəsində hiss edir, xalqı məhz onun iradəsi ilə idarə etdiyini inamla bildirərəK özünün real ictimai-siyasi missiyasını ruha- ni-ilahi mənbəyə bağlayır. Və etiraf olunmalıdır k İ, tanrıçılığm bir din Kİmi formalaşmasmda, tanrıçı ruhanilərin yetişib müxtəlif formalarda fəaliyyət göstərmələrində, həmin dinin xalq içərisində təbliğində türK xaqanları, on- ları əhatə etmiş aristoKratiya İİk dövrlərdən maraqlı olmuşlar. Qədim türK mifologiyasmda müqəddəs Yer - Su (ıdiK Yer-Sub) obra- zı da mövcud olmuşdur - həmin obrazm funKsiyası müəyyən qədər Tanrı - Umaym ilahi funKsiyasma uyğundur. Bununla belə Yer - Su, görünür, daha çox yurd - vətən hissinin təzahürüdür. Ümumiyyətlə, türKİərdə “Və- tən”, “Vətən tutm aq” təsəvvürü çox güclü olmuşdur k İ, bu da, heç şübhə- siz, onlarm mifologiyasma yeni ideyalar gətirmişdir. Qədim tümlərdə yeraltı dünya təsəwürünün əsas qəhrəmanı ErlİKdir. O, Tanrınm qəzəbinə gəlmiş insanlarm, əgər belə deməK mümKÜnsə, hamisi, bəd ruhların hÖKmdarıdır. Qədim türK mifologiyasınm ən çox maraq doğuran mövzularmdan bi- ri etnosun öz genezisinə münasibəti, daha doğrusu, etnİK mənşəyinə verdi- yi iİKİn bədii-fəlsəfi interpretasiyadır. Üm um iyyətlə, qədim türKİər inan- Türn xalqları ədəbiyyatı ,'S>-ör 11 _____________________ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------- - ^ ------------------- mışlar Kİ, onlar Qurddan törəmişlər, əcdadları məhz Boz Qurddur. Bunun- la yanaşı Dağdan (Qayadan), Ağacdan törənmə təsəvvürləri də vardır kİ, bu cür interpretasiya rəngarəngliyi qədim türK mifologiyasının dinamİKİi- yini, qədim türK insanm m idraK imKanmın genişliyini göstərir. Altay - protürK -türK mifologiyasmdan türK ta n n çılığ m a qədər gəlib çıxan prosesin ta rix i zənginliyi özünü onda da göstərir Kİ, türKİərin sonra- lar qəbul etdİKİəri dinlərin anlayışlar sistem i tanrıçılıq leKSİKonu ilə Kİfa- yət qədər mÜKəmməl ifa d ə olunur. Və laKİn, təbii Kİ, istər manilİK, istərsə də xüsusilə buddizm türKdilli m aniçi, yaxud buddist ədəbiyyta özünəməx- sus ideyalar, idraK texn ologiyası ilə yanaşı, öz term inologiyasını, sözün ge- niş mənasmda ifadə tərzin i də gətirir. Qədim türK ədəbiyyatma hiss ediləcəK qədər təsir göstərmiş gəlmə dini dünyagörüşlərdən birincisi, yəqin Kİ, manilİKdir. Əslən iranlı olan Nəqqaş Maninin III əsrdə Şərq öİKƏİərində yaymağa başladığı maniliyin əsasında zər- düştlÜK - xeyirlə şərin, işıqla qaranlığm mübarizəsi dayansa da, burada qə- dim dövrün m ü x təlif dinlərindən (zərdüştlÜK, buddizm, xristianlıq və s.) əxz olunmuş ideyalar KompleKtləşdirilmişdir. Özünü “həqiqət allahmm elçisi” sa- yan Mani dünyada mövcud olan bütün dini dünyagörüşlərini birləşdirərəK universal “dünya dini” yaratmaq iddiası ilə çıxış edirdi Kİ, bu da “dünya döv- ləti” qurmaq barədə düşünən türKİər üçün maraqlı olmaya bilməzdi. LaKİn maniliyin asKetizmi -işığı, xeyiri (ruhu!) qaranlıqdan, şərdən (bədəndən!) qur- tarmaq barədəKİ göstərişi həyatsevər türKİər arasmda geniş yayılmaq, mənə- vi-ideoloji dayaq tapmaq imKanına malİK deyildi. Maninin təlimində qədim türK mifologiyası, xüsusilə Dünyanın yaranma- sı haqqmdaKi təsəw ü rlərlə səsləşən məqamlar Kİfayət qədərdir. Tanrının qa- ranlığm, şərin, bədənin deyil, məhz işığm , xeyirin, ruhun yaradıcısı olması; insanın mahiyyətinin bədəndə yox, ruhda təzahürü, dünyamn (materiyanm) xaos, mÜKəmməl insanın (ruhun) Kosmos səciyyəsi daşıması qənaətinə gələn Mani, görünür, yalnız müqəddəs Kİtabları öyrənməKİə Kİfayətlənməmiş, öz tə- limini yaradarKən qədim təsəw ürlərd ən , miflərdən də istifadə etmişdir. Maniliyin Şərqi TürKÜstanda yayılmasınm ən intensiv dövrü I minill- yin son əsrlərinə düşdüyündən güman etməK olar kİ, maniçi türK ədəbiy- yatı da əsasən həmin əsrlərdə yaranıb yayılmışdır. Qədim türK ədəbiyyatma əhəmiyyətli təsir göstərmiş gəlmə dinlərdən biri də buddizm dir. Ən qədim dünya dini olan buddizm e. ə. I m in illiyin ortalarında yaransa da, türKİər arasında min il sonra yayılm ağa başlam ış, buddist türK ədəbiyyatı isə təxm in ən m aniçi türK ədəbiyyatı ilə eyni dövr- də inKİşaf etmişdir. Buddizmin yaradıcısı olan Qautama Budda (“işıqlanmış mənasmda), tərcümeyi-halı əfsanələrə bürünmüş olsa da, tarixi şəxsiyyətdir. Mənbələr göstərir k İ, Qautama Buddanm əsl adı Siddxartxadır. O, ŞaK tayfasınm hÖKmdarı Suddxodanın oğlu, şahzadədir. Sarayda yaşayan, zəngin, firavan həyat sürən şahzadə yeniyetmə illərində insanlarm müxtəlif səbəblər üzün- dən çəKdİKİəri əzabları görüb onlara KÖməK etməK üçün bir çarə tapmaq Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|