I c I l d Qədim dövr Prof. Dr
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Buddizmin mahiyyətini onun dörd həqiqət barədəKİ Kanonları aydın göstərir: 1) iztirab mövcuddur, 2) hər bir iztirabm səbəbi var, 3) iztiraba son
- Göründüyü Kİmi, həm maniçilİKdə, həm də ondan daha mÜKəmməl bir dini-ideoloji sistem olan buddizmdə insan, təbiəti etibarilə, qeyri-mÜKəmməl
ümidilə sarayı tərn edir. Uzun əziyyətlərə dözdÜKdən sonra, qırx yaşlarm- da Tanrıdan işıq alıb (vergi verilib) Budda olur. Və insanları xilas edən qüv- vəyə çevrilir. Əfsanədə deyilir kİ, Budda ruhən sabit, dayanıqlı olsa da, for- masını -şəKİini dəyişdirib müxtəlif təbəqələrdən olan insanların, hətta müxtəlif heyvanların, quşların cildində zühur etmişdir. Buddizmin mahiyyətini onun dörd həqiqət barədəKİ Kanonları aydın göstərir: 1) iztirab mövcuddur, 2) hər bir iztirabm səbəbi var, 3) iztiraba son qoymaq olar, 4) ümumiyyətlə, iztirabların qarşısını almaq mümKÜndür. Bud- dizmə görə, iztirabdan xilas olmağm səkk İ z yolu mövcuddur k İ, buraya 1) idraK-anlamanm, 2) hərəKətin, 3) nitqin, 4) davranışm, 5) həyat tərzinin, 6) cəhdlərin, 7) görmə-seyrin və 8) düşüncə ilə hərəKət birliyinin düzgünlü- yü, doğru-dürüstlüyü daxildir. Hər bir insanın xilas yolu isə məhz “Buddanm yolu”dur. Göründüyü Kİmi, həm maniçilİKdə, həm də ondan daha mÜKəmməl bir dini-ideoloji sistem olan buddizmdə insan, təbiəti etibarilə, qeyri-mÜKəmməl sayılır, onun təKamülü, intibahı real dünyadan Kənarda, ruhun dialeKtİKa- sxnda axtarxlır. Həmin axtarxşlarxn yaratdığı türKdilli ədəbiyyatxn ideya- məzmunu ümuraən maniçi, yaxud buddist ədəbiyyat KonteKstində xüsusi orjinallxğx ilə fərqlənməsə də, bu ədəbiyyatlarxn türK estetİK təfəKKÜmnə mistİK xaraKterli yeni ideyalar gətirdiyi şübhəsizdir. SonraKi orta əsrlərdə türK ədəbiyyatmda geniş yayılmxş sufizmin KÖKİərini də məhz burada ax- tarmaq lazım gəlir. Qədim türK ədəbiyyatınm son mərhələsi islamın türKİər arasxnda yayılmasx, əsas dini-mənəvi dünyagörüşü formasına çevirilməsi ilə başlayır. Tanrıçılıqdan islama Keçid, ümumiyyətlə, iİKİn orta əsrlər tü m təfəKKÜrü tarixinin ən qlobal problemlərindən biridir. XI-XIII əsrlər türK ədəbiyyatının genezisi araşdırılarKən daha çox qeyri-türK müsəlman mənbələrinə müraciət edildiyinə görə tanrxçxlıqdan islama Keçidin tipologiyası aydmlaşdırılmamış- dır. LaKİn “Tanrı-Allah” (“Kitabi-Dədə Qorqud”) anlayış-ideyası islamm türKİər arasmda məhz tanrıçılıq əsasmda qəbul olunmasxnx təsdiq edir. TürKİərin qəbul etdİKİəri islam xüsusilə mənəvi-mədəni sahədə, öz idraKİ məzmununa görə ərəblərin, yaxud farsların qəbul etdİKİəri islamdan fərqlənir; bu xalqlarm hər biri dünyanm ən mÜKəmməl (və mütərəqqi!) dinini öz qədim mifologiyaları, eposları əsasmda qəbul etmişlər. Və araşdırmalar göstərir kİ, türKİər islama Kİfayət qədər Kamil m ənəvi-ideoloji təfəKKÜr, zəngin idraK mədəniyyəti ilə gəlmişlər. “Kitabi-Dədə Qorqud”, Y. Balasaqunlunun “Qutadqu-biliq”i, Ə.YüqnəKİnin “Atibətül-həqaiq”i, Nizaminin “Xəmsə”si tanrıçılıqdan islma Keçid dövründə türK bədii-fəlsəfi təfəKKÜrünün nə qədər böyÜK qüdrətə, enerjiyə malİK olduğunu əks etdirir. QƏDİM TURK EPOSU Q ədim türK eposu bir neçə min İİİİk mifoloji-epİK düşüncə ax- ta rışların m nəticəsi olaraq eram ızdan ə w ə l I m inilliyin or- taların d a form alaşm ışdır. Xalqın m ədəniyyət tarixində xüsusi hadisə olan həmin dövrə qədər türK ədəbi-fəlsəfi təfəKKÜründə hansı ictim ai-Kulturoloji idraK proseslərinin getdiyi barədə mə- lum atlar ya çox azdır, ya da yoxdur. LaKİn b ir məsələ məlumdur Kİ, qədim türK eposunun əsasında protürK-türK mifologiyası da- yanır. Və a rtıq qeyd etdiyim iz Kİmi, protürK-türK mifologiyası KonKretlİKdən ümumiliyə (mücərrədliyə) doğru inKİşaf etm iş, bu ideya-mənəvi təKamül prosesi türK təfəKKÜrünü, xüsusilə onun qabaqcıl səviyyəsini tanrıçılığa gətirib çıxarm ışdır. Tanrıçılıq türK eposunun ifadə texnologiyasm ın zənginləşməsi ilə təKmil- ləşmiş, onun (eposun) ideya-məzmun əsaslarını müəyyənləşdirən generator olm uşdur. Tanrıçılıq dünyagörüşünün müəyyənləşmə- si ilə ona qədənd bütün etnİK-ideoloji idraK form aları tanrıçılı- ğa tabe olur, mifologiya bundan sonra məhz haqqında söhbət ge- dən mÜKəmməl dünyagörüşünün (tanrıçılığm ) “m əntiqi” ilə ya- şayır, onu tam am layır. M üşahidələr g ö stərir Kİ, qədim türK cə- m iyyətində KÜtləvi düşüncədən fərqli olaraq, “professional” dü- şüncə (yuxarı siİKİn, cəmiyyətin yÜKSƏK təbəqələrinin düşüncəsi) daha çox tanrıçılığa əsaslanır. Qədim türK eposu ilə təxm inən eyni dövrdə təşəKKÜl tapan, türK- çü I ük təfəKKÜrünün ideya-məzmun əsasını təşKİl edən tanrıçılıq elə bir mÜKəmməl ideoloji-mənəvi sistem dir Kİ, qədim türK mədəniyyəti- ni (o cümlədən ədəbiyyatmı) həm in sistemdən Kənarda izah etməK mümKÜn deyil. ÇünKİ qədim türK idraKinm ən böyÜK əsəri həmin id- raKin gəlib çıxdığı “T anrı” ideya-obrazıdır Ki, türK varlığı onu bütün potensial imKanı ilə yaratm ış, ən azı min İİİİ k (e.ə. I minilliyin orta- larm dan eram ızm I m inilliyinin o rtalarına qədər) ictimai-mənəvi hə- yat təcrübəsinin etnİK (univesal) idraK metodologiyasına çevrilmişdir. Tanrı göylər aləmi ilə bağlıdır: laKİn tüncün yaşadığı torpağın da, cəmiyyətin də, qəbilənin də taleyini T anrı m üəyyənləşdirir. Əgər Tanrı istəm əsə, Kimsə tünc cəm iyyətinin hÖKmdarı (Kağanı) ola bil- məz. Ona görə də türKİərdə həm də hÖKmdar Kultu mövcud olmuş, h ə tta tan rıçılığ m tənəzzülündən sonra da yaşam ışdır. Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|